رفرمیست ها یا پراگماتيست های مسلمان

حمید آقایی

شاید برخی از ما هنوز امیدواریم و چه بسا آرزو می کنیم که با نزدیک شدن زمان انتخابات ریاست جمهوری در ایران بار دیگر جناح هایی از این نظام که به "اصلاح طلب" معروفند وارد فعالیت های انتخاباتی شوند تا به اعتبار آن، ما نیز که بیش از هر چیز به پراتیک روز و ضرورت های زمان فکر می کنیم بتوانیم به پشتیبانی از اصلاح طلبان بر خیزیم. و اگر امکان حضور این اصلاح طلبان فراهم نشد امیدواریم که حداقل جناح های نرم تنی در مقابل سخت سران اصول گرا و بویژه در برابر آیت الله خامنه ای قد عَلَم کنند تا ما بتوانیم به عمل سیاسی که به آن باور داریم و معتقدیم که تنها طریق ممکن و درست است، عمل کنیم.

البته در کادر عملگرایی و پراگماتیسم در سیاست شاید ایرادی به این نوع برخورد با مسائل ایران و بطور مشخص انتخابات ریاست جمهوری نباشد. پراگماتیست ها در درجهء اول به نتيجه بخش بودن یک استراتژی و موفق بودن آن با کمترین هزینه ممکن می اندیشند و حتی معتقدند که به این دلیل که همواره به سود و زیان کار و نتایج آن توجه دارند، راه و روش درستی برگزیده اند.

حتی از این نظر هم که اصولاً پراگماتیسم همیشه در پی پیوند بین تئوری و عمل بوده است، ایرادی به این خواسته ها و آرزوهای برخی از کنشگران سیاسی نتوان وارد کرد. از سوی دیگر مگر هدف پراگماتیسم چیزی جز حل مشکلات واقعی با استفاده از همهء ابزارهای ممکن و البته با کمترین هزینه ممکن، نیست؟ و مگر نه اینکه در این میان، مهم و در اولویت اول مفید و کارکرد داشتن یک راه حل است تا تئوریهای غیر کار آمد و حتی اصول اخلاقی و مرامی؟

اگر سایر جنبه های نظریهء پراگماتیسم را نیز مورد ملاحظه قرار دهیم متوجه می شویم که باز هم نمی توان انتقاد چندانی به این کنشگران سیاسی وارد دانست. واقعیت این است که در دنیای امروز پراگماتیسم در عرصهء سیاست و رئال پلیتیک حرف اول را می زند.

بسیاری از پراگماتیست های ایرانی اما در تحلیل و نام گذاری جناح های داخلی جمهوری اسلامی به کادر اندیشهء عملگرا و پراگماتیستی خود وفادار نیستند. به این معنی که بخشی از جناح های داخلی این رژیم را همانطور که این جناح ها خود را "اصلاح طلب" می نامند می شناسند و تحلیل می کنند. شاید شمار اندکی از نیروهای اپوزیسیون جمهوری اسلامی هستند که هم خود را پراگماتیست می دانند و هم جناح های داخلی رژیم را پراگماتیست تعریف می کنند و می شناسند.

حال جای این سوال است که آیا اصلاح طلبان به معنای واقعی کلمه اصلاح طلب و رفرمیست هستند و یا بهتر است آنان را نیز پراگماتیست های نظام حاکم دانست؟ نگارنده اعتقاد دارد که بخش اعظم اصلاح طلبان جمهوری اسلامی بویژه آنان که در سازمان ها و احزاب اصلاح طلب جمع شده اند در حقیقت پراگماتیست هستند تا به معنی واقعی کلمه رفرمیست و اصلاح طلب. حداکثر می توان آنان را اصلاح طلبان سیاسی دانست که در پی رفرم در نظام سیاسی و حکومتی جمهوری اسلامی بوده اند.

در واقع اگر بخشی کوچکی از اصلاح طلبان داخل حکومت را که از دوران ریاست جمهوری هاشمی رفسنجانی در نشریه کیان فعالیت می کردند و در زمینهء رفرم، بویژه رفرم در مبانی دین اسلام قلم می زدند استثنا کنیم، بنظر می رسد که اکثریت غالب اصلاح طلبان داخل جمهوری اسلامی در حقیقت پراگماتیست و عملگرا بوده اند تا رفرمیست.

سمبل های این جریانِ به اصطلاح "اصلاح طلبی" (و در واقع پراگماتیست) هاشمی رفسنجانی، محمد خاتمی و احمد کروبی و میر حسین موسوی هستند که در حرف و عمل همیشه وفاداری خود را به ساختار جمهوری اسلامی و بطور کلی ساختار روحانیت که اکنون با ساختار حکومتی یکی شده است، نشان داده اند و حتی با برخی از نظراتی که از جانب فعالین نشریه کیان از جمله هاشم آغاجری مبنی بر ضرورت تحول در ساختار روحانیت مطرح شد، شدیداً مخالفت کردند.

سرانجام نیز این رفرمیست های واقعی در دوران ریاست جمهوری خاتمی به اشکال مختلف، از جمله بسته شدن نشریه هاشان، از ادامهء این نوع فعالیت منع گردیدند. رفرمیست های نشریهء کیان اما در سال های بعد نشان دادند که علاقهء اصلی شان مسائل سیاسی روز است؛ و پس از پایان عمر نشریهء کیان در روزنامه های عمدتاً سیاسی، که آنها نیز در دوران خاتمی ممنوع گردیدند، به فعالیت های خود، البته کمتر در حوزهء تئوریک و در راستای تحول در ساختار دین و روحانیت، بلکه بیشتر در عرصه پراگماتیسم سیاسی ادامه دادند. 

در دوران های قبل نیز تنها معدودی از روشنفکران مسلمان، از جمله احمد کسروی، بودند که رفرم واقعی در ساختار دین و روحانیت را پیشنهاد میکردند؛ در مقابل اما بسیاری از نواندیشان مسلمان از سید جمال الدین اسد آبادی تا دکتر شریعتی، بهبود وضع مسلمانان و نجات از عقب ماندگی امت اسلام و ملل مسلمان که از قافلهء تمدن دور افتاده اند را مد نظر داشتند تا رفرم در مبانی دینی و شریعت اسلام و ساختار روحانیت.

سید جمال الدین اسد آبادی به معنی واقعی کلمه پراگماتیست بود و قصد آن داشت که با استفاد از ابزار سیاست و به واسطهء مقامات حکومتی شکوه و عظمت امت اسلام را مجدداً زنده کند. و برخی نیز مانند مهندس مهدی بازرگان و دکتر یدالله سحابی در تلاش بودند که دین را با علم و نظریات فیزیک و تئوری تکامل داروین تطبیق دهند و با این کار در برابر موج مدرنیسم و علم گرایی، مسلمانان را مجهز به پاسخ هایی کنند و اثبات کنند که دین اسلام و قران با علم و نظریات علمی تناقضی ندارند.

دکتر شریعتی نیز با وجودی که گاه از «اسلام منهای روحانیت» سخن می گفت اما هدف اش در درجهء اول مجهز کردن جوانان مسلمان به یک دین شورشی و آرمان خواه برای مقابله با استعمار غرب بود. هدف «بازگشت به خویشتن ِ» او ـ که توسط جلال آل احمد بصورت عریان تر بازگشت به گذشته پر شکوه امت اسلام شده بود ـ در درجهء اول نجات مسلمانان از استعمار و استبداد و باز گرداندن غرور دینی و ملی را مد نظر داشت. تز اسلام منهای روحانیت شریعتی در واقع در میان انبوهی از سخنرانی های آتشین و احساساتی او و در لابلای تئوری امت و امامت او گم شد و فراموش گردید.

اگرچه حلقهء نشریه کیان از هم گسسته شده و یاران آن یا در زندان های جمهوری اسلامی هستند و یا مجبور به مهاجرت شده اند اما متاسفانه کار تئوریک و عملی، از جانب کسانی که امکان آن را دارند، روی رفرم در ساختار دین و نهاد روحانیت کمتر دیده می شود و بنظر می رسد که این ضرورت در کشمکش های سیاسی روز و غلبهء پراگماتیسم بر رفرمیسم به حداقل رسیده و یا به فراموشی سپرده شده است.

اما مباحثی که در میان رفرمیست های مسلمان مطرح بوده اند همچنان زنده هستند و بیش از هر زمانی ضرورت دارد که معتقدین به اسلام، بدور از پراگماتیسم سیاسی به آنها بپردازند، مباحثی مانند برخورد تاریخی با اسلام و قرآن، اسلام منهای روحانیت، جدایی دین از حکومت و جدایی اخلاق از مباحث فقهی و، بطور کلی، همانطور که سلمان رشدی در یکی از مصاحبه های اخیر خود به آن اشاره کرده است، اکنون بیش از هر زمان دیگری ضرورت دارد که در ساختار دین رفرم صورت گیرد و قرآن به عنوان یک سند تاریخی تا کلام خدا مورد مطالعه مجدد قرار گیرد.

نظر خوانندگان

محل ارسال نظر در مورد اين مطلب:

توجه: اگر عنوان اين مقاله را در جدول زير وارد نکنيد، ما نخوهيم دانست که راجع به کدام مطلب اظهار نظر کرده ايد.

کافی است تيتر را کپی کرده و در محل مربوطه وارد کنيد.

بازگشت به خانه