احمد هاشمی: پیرامون گشایش فضای باز سیاسی و مسئلهء انتخابات

بازگشت به خانه پيوند به نظر خوانندگان

جمعه 1 دی ماه 1391 ـ 21 دسامبر 2012

پیرامون گشایش فضای باز سیاسی و مسئلهء انتخابات

کشور ما ایران در شرایط بسار حساسی بسر می برد. بحران های متعدد داخلی و خارجی ، انسداد کامل سیاسی ، بی کفایتی مطلق حکومتگران در کنار شکاف های درونی مداوم و نارضایتی عامه مردم ویژگی های فعلی اوضاع سیاسی در ایران است.

انتخابات ریاست جمهوری در راه است. با وجود کنفرانس ها و همایش های متعدد در مجموع می توان گفت که اپوزیسون خارج از کشور فاقد خطوط راهبردی عملی در شرایط کنونی می باشد.

در این مقاله تلاش شده است که تنها مشخصه های گشایش فضای باز سیاسی مربط به دورهء اول گذار به کمک رهیافت های نظری – تجربی توضیح داده شود. برای اجتناب از طولانی شدن مقاله از تاثیر مسائل سیستمی و مسائل پیوسته عمومی (شرایط خاص هر جامعه و فرهنگ و تاریخ و مذهب و غیره) صرف نظر شده است. قصد این است که در پرتو این رهیافت های نظری – تجربی موضوع چگونکی گشایش قضای باز سیاسی در ایران مورد بحث قرار گیرد. و در این رابطه به سئوال های متعددی باید پاسخ داد.

1. آیا انتخابات کنونی یک فرصت سیاسی برای اپوزیسیون است ؟ اگر آری چگونه می توان از این انتخابات برای گشایش فضای سیاسی استفاده نمود؟

2. ولی فقیه و حامیان نظامی او به میل خود تن به حداقل های دموکراتیک نخواهند داد. آیا اپوزیسیون با فشار از پایین می تواند روی نیروهای مصلحت گرا حسابی باز کند؟

· کارزار سیاسی برای آزادی زندانیان سیاسی و در راس آنان زهرا رهنورد و کروبی و موسوی؟

· با چه نوع سازمان یابی و ارتباطات می توان از فضای گفتمانی به قضای مادی مبارزاتی وارد شد؟

امید این است که این سئوال ها موضوع بحث کانون های رسانه ای- سیاسی شود و رهیافت نظری – تجربی زیر به تواند به این بحث های احتمالی کمک کند.

از گستره ملزمات نظری و ایده الی گذار به دموکراسی پروسه ای از سه فاز : "گشایش فضای باز سیاسی" ، " انتقال قدرت از طریق انتخابات آزاد به نیرو های مدافع حداقل های دموکراتیک" و "تثبیت و اسقرار دموکراسی ( دموکراسی نهادینه شده)" است.

اما تجربیات عملی گذار به دموکراسی نشانگر این موضوع است که اولاً مرزی میان این فازها وجود ندارد و ثانیاً می تواند دو فاز اول و دوم تقریباً همزما ن باشند. اما یک نکته قطعی است که در تمام مدت فضای باز سیاسی دامنه و میدان عمل و تصمیم گیری های تمام کنشکران سیاسی و اجتماعی در شرایط عدم اطمینان و عدم قطعیت قرار دارد. عبور از فضای باز سیاسی به انتخابات آزاد تنها زمانی عملی است که اقتدارگرایان دیگر تصمیم گیرندهء اصلی نباشند و دورهء شرایط عدم اطمینان در میان طرفداران دموکراسی نیز سپری شده باشد

تجربه نشان می دهد که زمینه های گشایش فضای باز سیاسی محصول توسعهء اقتصادی و یا موجودیت یک اپوزیسیون قدرتمند نيست. فضای باز سیاسی می تواند بدون وجود اپوزیسیون و اپوزیسیون ضعیف نیز اتفاق افتد. اما وجود اپوزیسیون قدرتمند و متحد نقش مهم و تعیین کننده ای در جهت تکامل این مرحله به دوره گذار ایفا می کند.

گشایش فضای باز سیاسی اغلب با بروز شکاف در نیرو های حاکم آغاز می شود، جرقهء این اختلاف بطور عمده بحران اقتصادی یا بحران در سیاست خارجی می باشد، در مواردی نیز موفقیت های اقتصادی باعث می شود که بخشی از نیروهای حاکم برای مشروعیت بخشیدن به قدرت خود در جامعه، تلاش هائی را برای دموکراتیزه کردن حکومت آغاز نمایند.

محتوای گشایش فضای باز سیاسی، پذیرش و گسترش حقوق شهروندان، وگروه های سیاسی و فعالین حوزه های مدنی می باشد، در این مرحله آزادی های لیبرالی مانند آزادی بیان، تجمع، و فعالیت های سیاسی مجاز شناخته می شود اما حق مشارکت در قدرت سیاسی که مشخصهء یک سیستم دموکرات می باشد در این دوره پذیرفته نمی شود.

شروع فضای باز سیاسی می تواند از دو سو از "بالا" و یا از "پایین" باشد.

گشایش فضای باز سیاسی از "پایین" تنها با بسیج همگانی نیروهای سیاسی و حنبش های مدنی و اجتما عی عملی است. این در حالی است که رژیم افتدارگرا مایل به کمترین مصالخه با این نیرو ها می باشد.

در گشایش فضای باز سیاسی از "بالا" اقتدارگرایان حاکم تلاش می کنند که با حفظ کنترل کامل اوضاع و قدرت خویش، فضای سیاسی محدود و کنترل شده ای ایجاد کنند.

هانینگتون گشایش فضای باز سیاسی را در سه فرم تعریف می کند: انتقال، جابجایی، جابجایی و انتقال.

پروسهء "انتقال" به این معنی است که حاکمان اقتدارگرا تلاش می ورزند که شرایط گذار از یک سیستم اقتدارگرا به سیستمی با حداقل های دموکراتیک را فراهم آورند اما آنها انتظار دارند که بخشی از قدرت خود را حفظ نمایند.

پروسهء "جابجایی" در حقیقت تلاش اپوزیسون برای گشایش فضای باز سیاسی از پایین می باشد که معمولاً به جابجایی قدرت منجر می شود اما نتایج خروجی این فرم نامعلو م است.

پروسهء "جابجایی و انتقال": با گسترش دامنه فعالیت گروه های حوزه مدنی که در واقع موتور فعالیت سیاسی در این دوره محسوب می شوند، دامنهء انتقادات و اعتراضات اوج بیشتری می گیرد. این گروه ها معمولاً متعلق به قشر متوسط جامعه هستند. در موارد ی نیز نقش تعیین کننده را نیرو های کارگری در جامعه که در اتحادیه ها و سندیکاها متشکل هستند بعهده دارند. بطور معمول سازمان های زنان و روشنفکران و دانشجویان و هنرمندان در اغاز این دوره فعالیت بیشتری نشان می دهند.

نتیجهء خروجی پروسهء "جابجایی و انتقال" بستگی به استحکام و برنامه و ائتلاف و هماهنگی طرفداران دموکراسی دارد که بتوانند بر سر اولویت های معینی به توافق برسند، هر چند روشن است که هر کدام از این گروه ها باید از بخشی از مطلبات ویژ ه خود در مقابل یکدیگر صرفنظر نمایند.

با گسترش فعالیت گروه های فعال جدید، و وابسته به درجه و توانائی بسیج آنها، تنش های سیاسی در جامعه اوج می گیرد و در اثر این مبارزات چارچوب های حقوقی بسط می یابند و به تناسب آن فشارهای بیشتری همراه با مطالبات جدید به گروه های حاکم وارد می شود.

تصمیم تعیین کننده توسط نیرو های حاکم این خواهد بود که" آیا اپوزیسیون همچنان سرکوب شود یا اینکه فعالیت آن ها مجاز تلقی می شود؟" در حقیقت مبنای تصمیم گیری دراین رابطه فرمول "سود و زیان" برای آکتور های سیاسی متفاوت می باشد.

گروه های مصلحت گرا و رفرمیست حاکم تلاش می ورزندکه تندرو های در قدرت را مجاب نمایند که آنها توانائی کنترل فضای باز سیاسی را دارند و از این طریق تندرو ها را وادار به پذیرش فعالیت اپوزیسیون می نمایند.

"پرزورسکی" در مورد ایجاد فضای باز سیاسی در رژیم اقتدارگرا شکل گیری دو بلوک سیاسی را محتمل می داند و ائتلاف ها هم در چارچوب این دو بلوک شکل می گیرد. در سمت حاکمان تندروها و رفرمیست ها قرار دارند و در مقابل، یعنی در اپوزیسیون میانه رو ها و رادیکال ها، صف آرائی می کنند. تنها با ائتلاف بین نیرو های رفرمیست و میانه رو امکان انتقال قدرت از طریق انتخابات آزاد به نیرو های مدافع حداقل های دموکراتیک ممکن است.

O’Donnell و Schmitter معتقدند که هرچه آغاز گشایش فضای باز سیاسی غیر مترقبه تر باشد احتمال بروز اعتراضات همگانی که منجر به یک دورهء پایدار گذار گردد بیشتر است، زیرا اهداف کلی گروه ها در واقع تفاوت ها و علائق ویژهء آن ها را می پوشاند، اما بر عکس پروسهء گشایش فضای باز سیاسی که در یک مدت طولانی از بالا طراحی شده و کنترل می شود، در بهترین حالت به یک دموکراسی محدود منجر می شود.

تجربه اما ثابت می کند که گشایش فضای باز سیاسی یا به دورهء گذار منتهی می شود و یا منجر به شکست شده که دیگر از فضای باز سیاسی خبری نیست، زیرا دینامیسم گسترش آزادی های لیبرالی در یک سیستم خودکامه، چنان است که نمی تواند در چارچوب مرز های سیستم باقی بماند.

در سال های اخیر فرم قدیمی از گشایش فضای باز سیاسی و در نهایت ایجاد دموکراسی که از بالا و توسط قدرت های پیروز جنگ جهانی دوم در آلمان و ژاپن و اتریش اتفاق افتاده بود مورد توجه تازه ای قرارگرفته است.

این فرم در سال های 1970 تا 90 هیچگونه کاربردی نداشته است زیرا با ملزمات گذار به دموکراسی در قرن بیست یکم منافاتی نداشته است.

با توجه به اینکه هدف راهبردی جنگ با طالبان در افغانستان که عمدتاً بر محور مبارزه با تروریسم و حفظ امینیت آمریکا و اروپای غربی بود از طرف جرج بوش تحت عنوان گشایش فضای باز سیاسی و ایجاد دموکراسی قلمداد شد، نیو کان های آمریکا این فرم قدیمی را تئودریزه نموده و با حمله به عراق و سرنگونی صدام حسین دست به اجرای ان در عمل زدند

دخالت قدرت های غربی در پروسهء جابجایی حکومت در لیبی را نیز می توان در چهارچوب این فرم تلقی نمود.

پیشامدها، توسعهء ویژه، و یا بن بست های تاریخی برای نیل به دموکراسی اهمیت ویژه ای در دورهء اول گذار دارند. این امکان که در مواردی کمترین تفاوت ها در شرایط سیاسی- اجتماعی می تواند تاثیر قابل ملاحظه ای در نتایج داشته باشد را باید جدی گرفت.

در این دوره می توان با ارائهء گفتمان های تازه و طرح ایده های نو و، در پی آن، یافتن تصمیم های جدید سیاسی همراه با افزایش بسیج توده ای بر مسیر گذار تاثیر قابل توجهی اعمال نمود. هر چند تعیین کننده در اینجا توازون نسبی قوا می باشد، اما بدون شک با استفاه از استراتژی مناسب، و بهره مندی از امکانات موجود و تدبیر های لازم، می توان در روند مبارزه، توازن قوا را برهم زد. از مجموعهء این گفتار می توان این نتیجه را گرفت که کنشگران سیاسی در مواردی قادر هستند تاثیر قابل توجهی بر مسیر گذار به دمکراسی اعمال نمایند و یا اینکه آن را به مسیر دیگری هدایت نمایند.

پيرسون ( 2004Pierson ) روند دورهء اول گذار را وابسته به پیامدها می داند و آن را در چهار مشخصه زیر توضیح می دهد:

1- پیش بینی ناپذیری: پیامد های قبلی تاثیر بسزائی در روند های جاری دارند و بخشی از آنها بدون مقدمه آغاز می شوند و نتایج متعددی می توانند داشته باشند، و بهمین دلیل تقریباً غیر ممکن است که بتوان چشم اندازها را دقیقا ارزیابی نمود و مطمئن بود که کدام حالت اتفاق خواهد افتاد.

2- انعطاف ناپذیری: هر چه پروسه حوادث گسترده تر و پیچیده تر می شود، امکان تغییر مسیر دشوارتر می گردد.

3- پیش فرض های گذشته مدام در اتقاقات جدید جاری می شوند، به این دلیل حتی از اتفاقات کوچک هم نباید غافل بود. آنها همیشه در خاطره می مانند.

4 - در گذشته آلترناییو موثری ممکن بود، اما عملیاتی نگردید و در نتیجه در طولانی مدت توسعهء سیاسی را دچار بن بست نمود

تز " فرصت یابی سیاسی" بر این فرض استوار است که با وجود تمامی عوامل مساعد، چنانچه کنشگران سیاسی و اجتماعی از فرصت های سیاسی بدست آمده حداکثر بهره لازم را نبرند و یا آنها را بوجود نیاورند، جنبش به پیروزی نمی رسد. مسلم است که فرصت های ساختاری در کنترل کنشگران سیاسی و اجتماعی نیستد اما برخی از آنها توسط همین کنشگران ساخته و یا آماده می شوند.

اولین گام فرصت یابی سیاسی تغییراتی است که می تواند گشایش فضای باز سیاسی را محتمل کند. به بیان مک آدام :" هر واقعه یا فرایند اجتماعی گسترده ای که محاسبات و فرض های سامان بخش یک نظام سیاسی را تضعیف نماید، تغییری را در فرصت های سیاسی ایجاد می کند." مثلاً، بروز شکاف در میان اقتدارگرایان، اعمال فشار های جهانی، افزایش وزن اجتماعی گروه های معین می تواند فرصت ها و فضا های مربوط به عمل را گسترش دهد.

استفادهء مطلوب از منابع بسیج می تواند اولاً امکان بسیچ پذیری را گسترش دهد و ثانیاً موجب فرصت یابی سیاسی شود این منابع عبارتند از: رهبری، برنامه، سازماندهی و شیوه عمل جمعی.

رهبری: یکی از تفاوت های عمدهء جنبش های جدید اجتماعی با جنبش های کلاسیک فقدان رهبری یا رهبران کاریزماتیک در رأس جنبش می باشد. در این جنبش ها رهبری صفتی جمعی و غیر متعین در شخصیت خاصی می باشد. در جنبش های جدید اجتماعی پیش ازاینکه حول یک فرد جمع شوند حول ایده ای خاص، مثلاً دموکراسی خواهی، جمع می شوند. بدون شک عدم وجود رهبری یا رهبران با کفایت در تحلیل نهایی نقطهء قوت این جنبش ها نیست بلکه آنها را آسیب پذیر تر می کند.

برنامه حداقلی: برنامه پل بسیار حساسی میان نارضایتی ها و اقدامات برقرار می کند. و از این رو یکی از مهمترین منابع بسیج در جنبش های اجتماعی است. برنامه نقش تعیین کننده ای در ایجاد ائتلاف های گسترده میان طرفداران دموکراسی دارد.

سازماندهی: شبکه های کوچک و بزرگ، کم و بیش، همواره و همه جا حضور دارند اما مهم این است که چگونه و در چه زمانی و به چه شکلی گسترش می یابند، سازماندهی می کنند و دست به بسیج می زنند. ارتباطات و تشکیلات دو عنصر مهم در فرایند فعالیت های جنبش های اجتماعی هستند. بدون ارتباطات، هیچ جنبشی نمی تواند از فضای گفتمانی به فضای مادی وارد گردد.

یکی دیگر از مهمترین تفاوت های جنبش های جدید اجتماعی با جنبش های کلاسیک استفاده از بستر ها و قابلیت های اینترنت در عرصهء اطلاعات و ارتباطات است. شتاب روز افزون تولید و انباشت اطلاعات در عصر حاضر، سهولت و دسترسی آسان به این اطلاعات و در پی آن شبکه های وسیعی که مبادی این داده ها را بهم مرتبط می کنند و ارتباطات را سازمان می دهند رل بسیار ویژه ای در تهییج افکار عمومی دارند.

شیوهء عمل جمعی: شیوهء عمل جمعی، متغییری است که در فرآیند مبارزات نقش بسیار تاثیرگذار و تعیین کننده دارد و می تواند در فراگیر شدن بسیج و یا محدود کردن آن مؤثر باشد.

شیوهء عمل مسالمت جو و خشونت پرهیز در زندگی عادی مردم اخلال ایجاد نمی کند و جامعه می تواند در متن اعتراضات جمعی به زندگی خود ادامه دهد و کمک می کند که بسیج سیاسی به امری همگانی و فراگیر تبدیل شود. فراگیر شدن جنبش اعتراضی تا حدودی امکان و مشروعیت سرکوب را محدود می کند.

در دو دههء اخیر، در اثر گسترش موج دموکراسی خواهی، مواردی از خیزش های اعتراضی فراگیر و گستردهء انتخاباتی به وقوع پیوسته که به " انقلاب های انتخاباتی " معروف شده اند.

این خیزش ها معمولاً در کشور هائی اتفاق افتاده است که در آنها رژیم ها برای حفظ ظاهر دست به گشایش قضای ساسی کوچک و محدود و کنترل شده ای در زمان انتخابات زده اند.

وجه مشخصهء برگزاری چنین انتخاباتی، شرایط نابرابر و امکان دستکاری در روند و نتایج انتخابات بوده ولی روزنه و ظرفیت اندکی هم برای معترضین به انتخابات وجود داشته است.

مواردی چند از این " انقلاب های انتخاباتی" منجر به تغییرات سیاسی شده اند و در بعضی از آنها تا کنون چندین بار انتقال مسالمت آمیز قدرت مشاهده می شود. صربستان، فیلیپین، قرقیزستان، گرجستان و اوکراین از این جمله می باشند. در موارد ناموفق، حکومت ها توانسته اند با سرکوب اعتراضات انتخاباتی موفق به بستن کامل فضای سیاسی گردند. آذربایجان، ارمنستان، الجزایر و توگو و ایران نیز در این گروه قرار دارند.

نتایج این "انقلاب های انتخاباتی" برای طرفداران دموکراسی را می توان در موارد زیر خلاصه نمود:

1. در روند انتخابات کنش جمعی شکل می گیرد و در سایهء این کنش ها هزینهء شرکت در اعتراضات کاهش می یابد. پلی میان نارضایتی و اقدام اعتراضی برقرار می شود و هویت جمعی شکل می گیرد و در نتیجه شهروندان به نتیجه اعتراض امیدوار تر می شوند.

2. دستکاری در نتایج انتخابات، باعث نارضایتی های تازه می گردد.

3. فرصت مناسبی برای اپوزیسون در جهت گسترش تشکیلات و پیوند با شهروندان هرچند موقت فراهم می شود.

4. روند انتخابات باعث ارایهء ایده های جدید، نهاد های جدید، و احیاناً گفتمان های تازه می گردد.

تیپولوژی تغییر سیستم در جدول زیر طبقه بندی شده و برای این مقصود چهار مشخصه که تاثیر تعیین کننده ای در ایجاد این تیپ ها دارند در نظر گرفته شده است. "شروع جنبش"، "نوع کنش جمعی" ، "کنشگران سیاسی - اجتماعی"، " نقش شهروندان".

در چارچوب مشخصه های نامبرده می توان تیپ های مختلف را از هم تفکیک نمود که عبارتند از " کودتا"، " رفرم"، "استحاله"، "جابجائی قدرت"، " برکناری"، "انقلاب". گذار به دموکراسی تنها در سه حالت: " استحاله"، "جابجائی قدرت" و "برکناری". ممکن می باشد.

توجه: اگر عنوان اين مقاله را در جدول زير وارد نکنيد، ما نخوهيم دانست که راجع به کدام مطلب اظهار نظر کرده ايد.

کافی است تيتر را کپی کرده و در محل مربوطه وارد کنيد.