جمهوری اسلامی؛ آزمون تاریخی روحانیت شیعه

هومان دوراندیش

نظام جمهوری اسلامی ایران، از منظری کلان، صحنهء آزمون تاریخی روحانیت شیعه در مقام حکومتگری و عدالت پروری بوده است. روحانیت شیعه در طول تاریخ تقریباً همواره در موضع اپوزیسیون قرار داشته و ناقد قدرت مستقر بوده است.

هر چند که در دوران صفویه و قاجاریه، برخی روحانیان شیعه نزد حاکمان صفوی و قجری عزت و رفعتی داشتند اما روحانیت شیعه، تا پیش از تاسیس نظام جمهوری اسلامی، در هیچ دوره ای از تاریخ ایران، بالاترین مرجع قدرت سیاسی را برای مدت زمانی طولانی در اختیار نداشت و در واقع در حوزهء سیاست قادر به " نظام سازی " نشد.

جمهوری اسلامی اما آزمونی تاریخی برای روحانیت شیعه محسوب می شود؛ چه اکنون روحانیت در ایران همه چیز را در اختیار دارد. در ایران امروز ارتش، سپاه، دانشگاه، صدر و ذیل حکومت و تمامی ابزار قدرت اینک در دست روحانیت است.

سرزمین ایران پیش از آشنایی با اسلام، عرصهء آزمون تاریخی روحانیت آیین زرتشت بود. روحانیان زرتشتی در دورهء ساسانیان البته منشاء و مبدا تمامی نابسامانی ها و بی عدالتی های حاکم بر ایران زمین نبودند ولی در آزمون تاریخی خود کارنامه ای غیر قابل قبول از خود بر جای نهادند. در باب فساد و خرافه سازی و عدالت سوزی روحانیان زرتشتی، سخنان بسیار در متون تاریخی رفته است.

در متون معاصر نیز نمایشنامه " مرگ یزدگرد " بهرام بیضایی به خوبی نشان می دهد که روحانیت آیین زرتشت در زمان حمله مسلمانان به ایران، چگونه در خانهء اوهام و خرافه نشسته بود و تا چه حد در رکاب قدرت و به دور از درد و رنج رعیت بود.

باری ایرانیان یکبار شکست اخلاقی و عملی روحانیان خود را تجربه کرده اند و همین امر یکی از عوامل اصلی ورود آنان از آتشکده ها به مساجد بود. فساد دامنگیر روحانیت زرتشتی در کنار فترت گریبانگیر حکومت ساسانیان در نهایت زمینه ساز فرو ریختن "برج موریانه" ی پادشاهی ساسانیان در ایران آن زمان شد.

سال ها پیش، عبداکریم سروش در مقالهء "تاریخ و کلام"، در تبیین لف و نشر تاریخی مکتب به این نکته اشاره کرد که تاریخ آزمایشگاه ایدئولوژی ها و مکاتب گوناگون است. بدین معنا که نظام های عقیدتی گوناگون در عرصهء تاریخ آزمون خود را پشت سر می گذارند و میان شکست عملی یک نظام عقیدتی و خلل نظری آن نسبتی وجود دارد. به عنوان مثال، فروپاشی بلوک شرق را نمی توان یکسره بی ارتباط با نادرستی عقاید و یا ناکارآمدی تئوری های مارکسیستی دانست.

از این منظر اگر تاریخ صد بار دیگر نیز تکرار شود، باز هم نظام های سیاسی برآمده از مارکسیسم فرومی پاشند. البته سروش بعدها از این رأی خود بازگشت و بر نقش عنصر تصادف در تاریخ تاکید کرد؛ بدین معنا که بسیاری از ظفرها و هزیمت های تاریخی را محصول تصادفات تاریخی دانست؛ تصادفاتی که وقوع آنها گاه موجب حیات یک نظام رو به اضمحلال و گاه موجب ممات نظامی به ظاهر سر پا می شوند.

مثلاً، اگر در سال 1976 جمهوریخواهان در انتخابات ریاست جمهوری آمریکا پیروز می شدند و شعار فضای باز سیاسی از سوی کارتر دموکرات موجب تغییر سیاست داخلی رژیم شاه نمی شد، چه بسا که خاندان پهلوی هنوز بر سریر سلطنت بودند و تحولات سیاسی ایران به سمتی می رفت که امروز به جای جمهوری اسلامی، سلطنت مشروطه در ایران محقق شده بود.

فارغ از اینکه نقش عنصر تصادف در شکل گیری تحولات تاریخی تا چه حد است و چگونه می توان آن را تبیین کرد، و نیز فارغ از اینکه چه نسبتی میان سرنوشت نظام های سیاسی و سرشت نظام های عقیدتی تکیه گاه این نظام ها وجود دارد، این نکته را نمی توان انکار کرد که داوری افکار عمومی دربارهء یک نظام عقیدتی تا حد بسیار زیادی تحت تاثیر عملکرد نظام سیاسی برآمده از آن نظام عقیدتی است.

هر چند که صحت و سقم گزاره های فکری فی نفسه ربطی به عمل سیاستمداران معتقد به آن گزاره ها ندارد، ولی عموم مردم هیچ گاه داوری خود در باب یک نظام سیاسی را متوقف بر موشکافی زیربنای تئوریک آن نظام سیاسی نمی کنند؛ افکار عمومی حکم ایدئولوژی ها را بر اساس عملکرد حامیان و حاملان آن ایدئولوژی ها صادر می کند.

بنابراین، اگر حکومت روحانیان در ایران به ناکامی بیانجامد، در آینده کمتر کسی با این استدلال که کارگزاران جمهوری اسلامی نتوانستند آرمان های روحانیان را محقق کنند و باید کارگزارانی کارآمد را جایگزین آنها ساخت، از ضرورت تاسیس مجدد "حکومت روحانیان" دفاع می کند.

به هر حال، آیندهء جمهوری اسلامی و ایران نشان خواهد داد که نمرهء آزمون تاریخی روحانیت شیعه ایران در نظام سازی سیاسی چه خواهد بود اما آنچه که اکنون در این باره می توان گفت این است که زمان به سرعت می گذرد و هیچ فرد یا مجموعه ای برای همیشه فرصت عمل در اختیارش نیست و به فرمودهء حضرت علی (ع) فرصت ها چون ابر درگذرند. بنابراین آنچه که امروز در اختیار ماست، شاید که فردا از دست رفته باشد.

http://www.asriran.com/fa/pages/?cid=90487

https://newsecul.ipower.com/

بازگشت به خانه