شیرین نشاط و هنر سیاسی؟

هایده ترابی

حضور شیرین نشاط را با "زنان بدون مردان" ‌اش در "شصت و ششمین بی‌ینال ونیز" هم "نقطۀ اوج" این جشنوارۀ سینمایی نامیده‌اند و هم همراه با "دهل‌نوازی" توصیف کرده‌اند. این واکنش رسانه‌های معتبر غیر ایرانی است در برابر آخرین اثر و نخستین فیلم داستانی این هنرمند مطرح در صحنۀ هنرهای تجسمی غرب؛ هنرمندی که پیش از این به شیر طلایی (1999 ) در بخش تجسمی – ویدئویی مسابقه دست یافته و اینک به عنوان بهترین کارگردان برگزیده شده و جایزۀ شیر نقره‌ای 2009 را در بخش سینمایی از آن خود ساخته است.

گرچه همگی جذابیت و نیرومندی زبان تصویری در این اثر را می‌ستایند و بر استانداردهای تکنیکی و حرفه‌ای آن تأکید می‌کنند و حتا یک گالری هنرهای تجمسی در چین آن را "یک اوپوس سینمایی عظیم" دانسته‌، اما رسانه‌هایی نیز که بر آرای‌شان تکیه می‌شود، عنصر داستانی‌- سینمایی و بافت روائی آن را نارسا می‌بینند. از انتقادهایی خفیف و پوشیده دربارۀ "منزه‌سازی" و "زیبایی- محوری" در صحنه‌آرایی‌ها تا نقدهایی که آشکارا روایتگری سینمایی، ساختار، ارتباط و منطق فیلم را چندان موفق ندیده یا کاملاً ضعیف دیده‌اند و حتا یکجا از آن به عنوان " پارودی فیلم هنری" یاد می‌شود (دی پرسه)، این واکنش ها را معنا می‌دهد. چنانکه مصاحبه‌گر اشپیگل نیز اشاره دارد که فیلم نشاط یادآور فیلم های باسلیقه و شیک هالیوود در دهه‌های پنجاه و شصت است.

آنگونه که کارگردان خود در گفتگوهایش شرح می‌دهد، او شخصیت ها و داستان هایی از کتاب "زنان بدون مردان" اثر شهرنوش پارسی‌پور را به وام می‌گیرد و آنها را با وقایع کودتای 28 مرداد سال 32 ترکیب می‌کند و از آن فیلمی سیاسی می‌سازد که نشانگر تداوم مبارزۀ مردم ایران برای رسیدن به آزادی تا به امروز است. بنابراین او داستان های نویسندۀ مورد علاقه‌اش را در یک پس‌زمینۀ بسیار مشخص سیاسی- تاریخی، داغ و حاد روز برای مخاطبان قرار می‌دهد؛ ایدۀ "دوران مصدق" به تعبیر خود پارسی‌پور هم در کتاب نیست اما وی دست کارگردان را باز گذاشته و از حاصل کار نیز راضی به نظر می‌آید. و این خود شیرین نشاط و همکارش، شجاع آذری، هستند که بر دشواری های کار با متن، بر فاصلۀ زبان تصویری (هنر تجمسی) با کلام، دیالوگ و داستان سینمایی تأکید می‌ورزند (بی‌بی‌سی).ه

منتقدانی نیز بر این اقتباس آزاد و ناهمسازی به عنوان تناقضی ساختاری و محتوایی در اثری سینمایی انگشت می‌گذارند و به همراهش کل گزینش های فستیوالی را به زیر پرسش می‌برند. در نگاه یکی، شهرت شیرین نشاط در صحنۀ هنرهای تجمسی یک حضور زنده را برای برگزار کنندگان بی‌ینال ونیز تضمین می‌کند اما از زاویۀ چشم‌انداز سینمایی وابسته به "خانه هنری یورو" و "روابط دوساحلی" (بین‌المللی) است. زنانی از طبقات متفاوت اجتماعی که زنانگی سرکوب شده را نمایندگی می‌کنند، همزمان وظیفه دارند که انقلاب دمکراتیک مردم ایران را در زمان مصدق که توسط غرب به شکست انجامید (در گذشته‌ای زیر غلبۀ رنگ سبز تیره؟!) در فیلم سمبلیزه کنند (ورایتی).‌ اشاره می‌شود که تکه‌هایی نیرومند از داستان پارسی‌پور [متنی مورد مناقشه] به شکل توضیح ‌ناپذیری در فیلمنامه حذف شده که در اصل حاوی پیام فمینیستی بی‌زمان این اثر است. و یا زنان در چهره‌های "ابرنمونه" شان در پس زمینۀ مشخص تاریخی‌- سیاسی فیلم بی‌جان می‌نمایند (ورایتی، دی پرسه).ه

تیترهایی چون "کودتا و جنگ در ونیز"، "فیلم آلمانی مظنون به دریافت جایزه"، "نگاهی دزدکی به..." و شبیه اینها از حال و هوای لحن نقدهایی این چنینی خبر می‌دهد. گویا این دسته از منتقدان هم "مظنون" گشته‌اند و به شکلی غیر‌مستقیم نشان می‌دهند که منابع مالی و مصالح بین‌المللی دولت ها را در این گزینش ها بی‌دخیل نمی ‌بینند. البته این نوع نگاه تنها شامل فیلم "زنان بدون مردان" نمی‌شود و تولیدات سینمایی دیگر را نیز در بر می‌گیرد. و حتا اشاره‌ای می‌رود به جشنوارۀ فیلم برلن ("برلیناله") که در سال های اخیر راه کان و بی‌ینال ونیز را در پیش گرفته است.

شیرین نشاط البته پیشتر به آن دسته از هنرمندانی تعلق داشته که از "سیاسی شدن" کارهایشان پرهیز دارند و هنر خویش را همواره در مفهومی فلسفی‌- عرفانی تعریف می‌کنند و از زبان پوشیده و استعاری نمی‌خواهند فراتر روند. اینک امّا ورق برگشته است. مصاحبه‌گر اشپیگل می‌پرسد: "پرتره‌هایتان زنان مسلمان با‌حجابی را با اسلحه و خالکوبی‌های هنرمندانه نشان می‌ دهند، این آثار حاوی تنش هایی میان اروتیسم و خشونت، میان سنت و مدرنیسم هستند، شما از پیام‌دهی روشن در کار خود همواره پرهیز کرده‌اید، آیا هنوز خود را هنرمندی بدون دستور کار سیاسی تعریف می‌کنید؟" نشاط پاسخ می‌دهد: "این تابستان همه چیز را تغییر داد، وقتی که اعمال خشونت آمیز را نسبت به تظاهر کنندگان دیدیم همۀ ما فعال سیاسی شدیم. من خودم با تبعیدیان دیگر در نیویورک یک تظاهرات و اعتصاب غذا را سازماندهی کردم. غیر‌سیاسی بودن امر لوکسی است که دیگر برای ما وجود ندارد." او ضمن اشاره به سال کودتا علیه مصدق، بی‌آنکه میان مردم، دولت ها و نیروهای گوناگون اجتماعی در ایران تمایزی قائل شود، می افزاید: " باید به یاد آوریم که ما در مدت زمان کوتاهی در دمکراسی زندگی کرده‌ایم، وگرنه ما ایرانیان مانند بربرها به نظر می آئيم.

از کمپین ونیزی "روزهای سبز ِ" حنا مخملباف که بگذریم، پشتیبانی نشاط و همکاران هنرمندش تنها یک اعلام همبستگی کلی با مبارزات مردم ایران به نظر نمی‌رسد. همراهی مشخص آنها با "جنبش سبز" نیز تنها محدود به سبزپوشی، حرکت های تظاهرات ‌گونه و آوردن "نزدیک به صد شال سبز" برای پهن کردن روی فرش قرمز این جشنواره نمی‌شود. او در گفتگویی صریحاً از موسوی به عنوان کسی که به نظر می‌رسد در ایران "آزادی بدهد"، نام می‌برد. بنا بر گزارشی دیگر، شجاع آذری نیز که در فیلمنامه‌ نویسی همکاری تنگاتنگ با نشاط داشته، عنوان می‌کند که اگرچه به جدایی دین و دولت هم باور دارد اما این امر را برای ایران مورد تردید می‌داند و به آلترناتیوهای دیگری امیدوار است (رادیو زمانه).*ه

پروژۀ فیلم "زنان بدون مردان" با پشتیبانی مالی کشورهای آلمان، اتریش و فرانسه با سال ها کار مداوم به بار نشسته و دست‌اندرکاران آن گویا در سه ماه گذشته هنوز مشغول کار بر روی آن بوده‌اند. فیلمنامه کار مشترک شیرین نشاط، شجاع آذری یوسفی (عکاس و فیلمساز مقیم نیویورک)، استیون هنری مداف و همکارانی دیگر است. پیش از این نیز نشاط با طراحی و ساخت پنج اثر ویدیوئی "زنان" و "مردان" پارسی‌پور را در بیان تصویری ویژۀ خویش نشان داده است. این فیلم به زبان فارسی در مراکش ساخته شده و به عنوان محصولی از سینمای آلمان به بی‌ینال ونیز راه یافته است. از هنر مارتین گشلاخت (اتریشی، نیز یکی از تهیه کنندگان) برای سینماتوگرافی و فیلمبرداری "تصویرهای استیلیزه شدۀ باشکوه" در فیلم یاد می‌شود. بازیگران آن پگاه فریدونی، آریتا شهرزاد، شبنم طلوعی، اورسی تات، بیژن دانشمند و شهرنوش پارسی پور هستند.

پانویس و منابع:

 *آنچه مسلم است شیرین نشاط با پرتره‌های گیرا و نیرومندش از چهره‌های زنانۀ چادری / محجبۀ شرقی، در بر گرفته از امواج خطوطی به زبان فارسی (شبیه خطوط چاپ سنگی و دعانویسی) به مهم‌ترین نمایشگاه های جهانی راه یافته، بسیار مورد تقاضا و توجه است. در آثارش تقریباً همیشه از نمادهای اسلامی و مذهبی یاری جسته و حتا شعر فروغ را به همان سبک شبیه دعانویسی در کنار "یا قمر بنی هاشم" خوشنویسی کرده است. حتا در سری تصویرهای "زنان الله" مرز شیفتگی و تجلیل‌نمایی با نگاه انتقادی وی نسبت به خشونت و سرکوب جنسی به سختی قابل تشخیص است. در برخی آثارش از سکسوالیته تابوزدایی می‌کند و آن را در پس زمینه‌ای اسلامی بکار می‌گیرد. مفهوم جدایی جنسیتی و سرکوب زنانگی را در کارهای ویدئویی‌اش بسیار صریح و روشن (گاه حتا قالبی) تصویر کرده، با این همه وی از منتقدان جدی چاپ "کاریکاتورهای محمد" است و کار فیلمساز هلندی "تئو ون گوگ" را مبنی بر نوشتن آیۀ قرآن بر روی بدن برهنۀ یک زن "کاملاّ ابلهانه" می‌خواند و قتل این کارگردان را وحشتناک می‌بیند اما احساس مسلمانان معترض را هم درک می‌کند زیرا او خودش نیز به عنوان یک "مسلمان سکولار" دیدن چنین نمونه‌هایی را تاب نمی‌آورد و آنها را توهین‌آمیز می‌داند. (آرت(

منبع: شهرزاد نيوز

http://iran-women-solidarity.net/spip.php?article989

https://newsecul.ipower.com/

بازگشت به خانه