استقلال حوزه های علمیهء ایران؟

حسین منتظر حقیقی

Fm-jmi@gmx.net

گزارشی خواندم مبنی بر اينکه شورای مرکزی مجمع روحانیون مبارز در روز 4 مهر ماه 1389 تشکیل گردیده است. «در این جلسه، با توجه به شروع  سال تحصیلی حوزه های علمیه، ضمن تجلیل و تقدیر از نقش ارزشمند مراجع عظام تقلید، علما و بزرگان حوزه های علمیه، به ویژه حوزهء علمیهء قم، در اعتلاء و استقلال حوزه ها که همواره ضرورت تقویت این امر مهم بعنوان مهمترین عامل ماندگاری و اثر گذاری روحانیت در جامعه اسلامی ، مورد عنایت خاص حضرت امام خمینی (س) بوده است تأکید گردید»(1).

مطالعهء این گزارش، و اینکه محتوای آن از نظر من با واقعیاتی که اتفاق افتاده است خوانائی ندارد، من را بر آن داشت که سطور زیر را قلمی کنم. امید اینکه با کمک افراد آزاده و آگاه که خود و قلم خود را در ازاء لقمهء نانی و یا دریافت حکمی برای تصدی مقامی نفروخته اند، بتوانیم  پرتوی بر گردنه های تاریک تاریخ و، در بسیاری موارد، روایات تحریف شدهء تاریخ معاصر بیندازیم تا سرنوشت  تاریخ ایران و شخصیت های ملی و دینی کشور را یکسره بدست عده ای که صفت « مورخ الدوله» برازندهء آنان است  و مشغول به تاریخ نگاری بر اساس میل حکام می باشند، وانگذاریم. شاید بدین ترتیب مسؤلیت خود را نسبت به آیندگان وطنمان ادا کنیم.

استقلال حوزه های علمیه در ایران در سال های پیش از 22 بهمن ماه 1357 یکی از چالش های همیشگی میان حوزه های علمیه و حاکمیت سیاسی در ایران بوده است. حاکمیت سیاسی ایران کوشش می نمود تا از هر فرصتی که پیش می آمد به نفع تضعیف حوزه ها استفاده نماید.

از جمله اقدامات حاکمیت سیاسی برای تضعیف حوزه های علمیهء ایران ، بخصوص حوزهء علمیهء قم، تلگراف شاه به آیة الله العظمی حکیم بود که پس از رحلت آیة الله العظمی بروجردی به نجف مخابره گردید. شاه تصور می کرد که با انتقال مرجعیت از قم به نجف جاده برای اجرای تفییرات مورد علاقه اش، از طریق لایحهء انجمن های ایالتی و ولایتی و سپس اصلاحات آمریکائی به نام انقلاب سفید هموار خواهد شد.

چالشی که در آن هنگام میان مراجع تقلید قم و حاکمیت سیاسی ایران در بارهء لایحهء انجمن های ایالتی و ولایتی بوجود آمد درست است  که نهایتاً به عقب نشینی حاکمیت سیاسی و پس گرفتن آن لایحه از سوی دولت وقت شد ولی عقب نشینی حاکمیت به معنی مواضع مترقی همهء مراجع نبود.

بعد از حوادث 15 خرداد 1342 و دستگیری آیة الله خمینی نطفهء دو طرز فکر در حوزهء علمیهء قم بسته شد.

یکی سیاسی کردن صرف فعالیت های حوزوی و بخصوص در جهت آزاد ساختن آیة الله خمینی بود، که بیشتر از سوی برخی شاگردان و یا مریدان ایشان از جمله حجة الاسلام  (آیة العظمی  بعدی) حسینعلی منتظری صورت می گرفت، و دیگری فعالیت توأمان مراجع تقلیدی مانند آیة الله شریعتمداری بود که هم در جهت آزادی آیةالله خمینی و هم در جهت حفظ کیان و استقلال  حوزهء علمیهء قم و خنثی کردن سیاست تضعیف حوزه از سوی حاکمیت سیاسی پیش می رفت.

پس از آزادی آیة الله خمینی و پیش آمدن مسأله طرح لایحهء کاپیتولاسیون و اعتراض مراجع تقلید به این لایحه و دفاع از استقلال قانونی کشور ، بار دیگر آیة الله خمینی دستگیر گردید.

تا آن تاریخ آیة الله حمینی با اینکه یکی از روحانیون بلند پایه در قم بود ولی هنوز به عنوان یکی از مراجع تقلید رسمی شناخته نشده بود. این مسأله ای بود که می توانست برای آیةالله خطر جانی داشته باشد؛ لذا مرحوم آیت الله العظمی شریعتمداری راه چاره را در این یافت که بعنوان اعتراض به دستگیری آقای خمینی و برطرف کردن خطر اعدام وی، از قم به حضرت عبدالعظیم مهاجرت کرده و در باغ ملک شهر ری مستقر گردد و با برداشتن گام های بعدی بتواند به اهداف مورد نظر دست یابد.

آیة الله شریعتمداری از مراجع و روحانیون آن زمان مانند آیة الله العظمی میلانی از مشهد، آیات عظام گلپایگانی و مرعشی از قم، و روحانیون بلند پایهء شهرستان ها دعوت کرد که به تهران بیایند و مشترکاً راهی برای نجات جان آیة الله خمینی بیابند.

از میان مراجع تقلید، آیة الله العظمی میلانی این دعوت را اجابت کرد و دیگر مراجع به دلائل مختلف، از جمله مخالفت با شیوهء کار آیة الله خمینی، از حضور در شهر ری خودداری کردند. آیةالله العظمی سید احمد خوانساری که در تهران ساکن بود از این گروه بود.

از تدابیری که از این مهاجرت حاصل گردید احراز عنوان مرجعیت تقلید برای آیة الله خمینی بوسیله دیگر مراجع تقلید بود که طی اطلاعیهء رسمی اعلام گردید.

این اقدام از این لحاظ اهمیت داشت که در قانون اساسی ایران مراجع تقلید مصونیت داشته و مجاز بودند تا دربارهء لوایحی که در پارلمان مطرح می شود اظهار نظر کرده و در صورت مغایرت با احکام فقه شیعه و یا مصالح جامعهء شیعهء ایران، آنرا غیر قانونی اعلام نماید. بنابراین احراز عنوان مرجعیت برای آیة الله خمینی می توانست او را از خطر اعدام نجات دهد.

اقدام دیگر آیة الله شریعتمداری که در حفظ کیان حوزهء علمیهء قم بسیار مؤثر بود بنیان نهادن مؤسسهء دارالتبلیغ اسلامی در قم بود.

ایجاد این نهاد علمی از دو نظر حائز اهمیت فوق العاده بود. یکی اینکه علاوه بر دروس رسمی حوزوی، با ایجاد رشته های درسی جدید، از جمله کرسی درس فلسفه که همزمان فلسفهء شرق و غرب و مقایسهء تطبیقی این دو با یکدیگر مورد توجه قرار گرفت و بوسیله مرحوم آیة الله مرتضی مطهری  و آیة الله دکتر حائری تدریس می شد، و یا با ایجاد کرسی زبان های فارسی و انگلیسی که بوسیلهء مرحوم حجة الاسلام سید صدر الدین بلاغی، سخنور ملی و مصدقی، و استاد غلام رضا سعیدی، مترجم زبر دست تدریس می گردید، که آغاز تحولی در عنوان های درسی حوزه و به روز شدن آنها بود.

 دوم اینکه دارالتبلیغ اسلامی قم با پذیرش دانشجو از کشور های مختلف، موقعیت این نهاد علمی را از یک نهاد محلی به یک نهاد بین المللی تغییر می داد و باعث جلب بیشتر نظر مسلمانان به حوزهء علمیه می گردید و، در نتیجه، سیاست تضعیف حوزه های علمیه ایران و بخصوص حوزهء علمیه قم را که از سوی حاکمیت سیاسی پیگیری می شد با مشکل  جدی مواجه می ساخت.

این زیر ساخت ها که باعث حفظ کیان حوزه می شد متأسفانه با برخورد های تنگ نظرانهء آیة الله خمینی و مریدان ایشان روبرو گردید. بجای اینکه این نهاد مردمی و علمی را در راستای حفظ کیان حوزه و آغاز تحولی در نظام آموزشی حوزه ها ارزیابی نمایند و آن را تقویت کنند از آن بعنوان وسیله ای که رقابت در امر پیشی گرفتن مراجع تقلید از یکدیگر و ازدیاد پیروان بیشتر برای خود تعبیر گردید و مخالفت با آن آغاز گردید.

با این وصف مخالفت هائی که با این نهاد مردمی و علمی از سوی آیة الله خمینی و برخی طرفداران چشم بستهء ایشان صورت می گرفت نتوانست از رشد و پیشرفت آن جلوگیری نماید تا جائی که حمایت های بیشتر مردمی باعث گردید که تأسیسات جدیدی مانند چاپخانه و سپس انتشار نشریات مختلف اعتقادی به آن اضافه گردد.

طرفه آنکه برای اولین بار در یکی از حوزه های علمیه، کمک های دریافتی از مردم برای خرید و ایجاد ابنیه و تأسیسات مربوطه برای تربیت طلاب علوم دینی و انتشار جزوات اعتقادی که تحت نظارت یک مرجع تقلید قرار داشت، در جزواتی چاپ و در اختیار همگان قرار می گرفت؛ اقدامی که در جای خود بسیار پیشرو و مترقی بود که تاکنون مانند آن هنوز دیده نشده است.

در هر حال وجود چنین نهادی ، همراه با تأسیسات جنبی آن و قرار داشتن شخصیت ممتاز مرحوم آیة الله شریعتمداری در رأس آنها توانست در جنبش انقلابی مردم ایران که منتهی به برچیده شدن نظام شاهنشاهی در ایران گردید بشدت مورد استفاده قرار گیرد.

سقوط نظام شاهنشاهی و روند شکل گیری نظام جدید در ایران، آغاز تلخی برای از میان رفتن استقلال حوزه های علمیه در ایران بود. استقلال حوزه های علمیه که تبلور آن اولاً در اظهار نظر مستقل مراجع تقلید و روحانیون بلند پایهء آن در برابر حاکمیت سیاسی کشور ، صرف نظر از اینکه ماهیتی موافق و یا مخالف حاکمیت سیاسی داشته باشد، بود و ثانیاً استقلال مادی آن از حاکمیت سیاسی با تکیه به وجوه در یافتی ای که از مردم ظهور می یافت، از بین رفت.

حاکمیت جدید سیاسی کشور، که قصد داشت خود را توأمان حاکمیت سیاسی و ضمناً منشاء ارائهء برداشت ناب از اسلام جلوه دهد، بوسیلهء عوامل خود و با کمک از نهاد های نظامی و امنیتی کوشش کرد هر نوع اجتهاد و برداشت دیگری جدا از برداشت خود را «غیر ناب» و یا «آمریکائی» و یا «اسلام لیبرالی» معرفی کرده،  صاحبان چنین اجتهاد هائی را نیز یا به سکوت وادار نموده و یا از سر راه بردارد؛ امری که به سیاست دائمی جمهوری اسلامی در مورد دگراندیشان جامعهء ملی ایران نیز تبدیل شده  و تاکنون ادامه یافته است.

چالشی که در حوزه های علمیه قبل از سقوط نظام شاهنشاهی وجود داشت در هنگام انتخاب نامی برای نظام جدید ایران بار دیگر جلوه گر شد؛ که آیا، برای انتخاب نام نظام جدید، ملت فقط باید قادر باشد انتخابی میان نظامی که آنرا طرد کرده و به زباله دانی تاریخ فرستاده است و جمهوری اسلامی ای که هیچ تصوری از مظروف آن برای مردم وجود ندارد، باشد؟ همچنین، در زمانی که «مجلس مؤسسان ِ»  وعده داده شده از سوی آیة الله خمینی در سخنرانی خود در بهشت زهرا، به «مجلس خبرگانی» تبدیل گردید که نمی توانست نمایندگان و نخبگان قشر ها و گروه های مختلف اجتماعی را در خود جا دهد، و یا تا در زمانی که پیش نویس قانون اساسی تهیه شده بوسیلهء دولت موقت به کناری گذاشته می شود و پیش نویسی جای آنرا می گیرد که محور آن ولایت فقیهی است که ملت از کم و کیف آن اصولاً آگاهی نداشتند و در میان فقهای شیعه تا آن زمان بیش از یکی و یا دو نفر چنین مسأله ای را مطرح نکرده بودند. در تمام این موارد چالش دو نظر اجتهادی و نظر و برداشت از اسلام و احکام فقهی اسلامی و نقش مردم در این برداشت ها، رو در روی هم قرار می گیرند.

برداشتی که آیة الله شریعتمداری از اسلام ارائه می کرد برداشتی مردم گرایانه بود زیرا حکومت بر مبنای ولایت فقیه را حکومتی استبدادی می دانست و بهمین جهت، بدون اینکه به هیچ وجه قصدی برای  تصدی مقامی در حاکمیت سیاسی داشته باشد و یا سهمی از آن بخواهد، به شدت با اصل ولایت فقیه در قانون اساسی نظام تازه در ایران مخالفت ورزید و آنرا چنانکه گفته شد، به استبداد دینی تعبیر کرد.

مخالفت آیة الله شریعتمداری با اصل ولایت فقیه همچنان که در روند تصویب قانون اساسی در مجلس خبرگان ادامه می یافت تا  شاید بتواند توجه خبرگان نشینان را به پیامد های آن جلب نمايد تا طی سال های آتی ملت ستمدیده ایران مجبور به پرداخت هزینه های گزاف از بابت پیامد های سوء آن نباشد، در هنگام به رفراندم گذاشتن آن به اوج خود رسید. او بر اساس ضوابط دمکراتیک از مردم خواست که از رأی دادن به طرح قانون اساسی با محتوای ولایت فقیه که عقبگرایانه است خودداری  نمایند.

حکام تازه از راه رسیده  قصد داشتند تا از احساسات اعتقاد مردم سوء استفاده نموده و بدون اینکه، به بهانهء احکام جزمی شرعی، با قواعد بازی های دمکراتیک هیچ سنخیتی داشته باشند سعی کردند با فریب مردم، گام  بگام، خود را به حکومت اسبدادی و فردی نزدیک تر نمایند، فرصت را مغتنم شمرده تا ضربات سرکوب خود را برای به سکوت کشاندن هر نوع صدای مختلفی، از جمله صدای پیروان آیة الله سید کاظم شریعتمداری، وارد سازند.

بنابراین، با طرحی حساب شده، اقدام به نشان دادن تصویر آیة الله سید کاظم شریعتمداری و همزمان قرائت نظر برادر وی، که یک معمم دست چندم و امام جماعت یکی از مساجد مناطق پائین شهر تهران بود که ضمناً با نظر حاکمیت جدید موافق بود از تلویزیون مرکز تبریز، باعث بر افروخته شدن خشم مردم خطهء آدربایجان گردیدند.

بکار گیری شیوه های کثیف دروغ و تزویری، که تا آن زمان بعنوان ویژگی ها و  مؤلفه های نظام شاهنشاهی و فاسد بود، باعث گردید که مردم انقلاب کرده تبریز، بخشم آمده و خشم خود را با اشغال ادارهء رادیو و تلویزیون مرکز تبریز و در خواست تکذیب آن بیانیه، بمنصهء ظهور برسانند.

مخالفت مرحوم شریعتمداری با برداشت حاکمان جدید از اصل ولایت فقیه و استفاده او از شیوه های دمکراتیک در فضای تازهء سیاسی ایران از یک سو، و سوءاستفاده حاکمیت سیاسی جدید از اعتماد مردم که منجر به برافروخته شدن خشم آنان گردید، از سوی دیگر، باعث شد که حکام جدید عزم خود را برای از میان براشتن اجتهاد و مرجعیت مستقل جزم نمایند.

از این پس، با تحریک روحانیت حکومتی و نهاد های غیر رسمی آن در حوزهء علمیه قم، مانند جامعهء مدرسین حوزهء علمیه قم که رسماً پا در نهاد های حکومتی داشتند هر روز درد سر تازه و فشار تازه و شایعهء تازه و اتهام تازه علیه این مرجع تقلید به راه می انداخت بدون آنکه فریاد آن مرحوم در نظام برآمده از انقلاب  با شعار استقلال آزادی به جائی برسد .

دخالت مستقیم آیة الله خمینی و دستور مستقیم وی به جنایتکار بزرگی مانند آقای محمد ریشهری برای محاکمهء آیة الله العظمی سید کاظم شریعتمداری که در منزل شخصی او و با استفاده از  تهدید ها و  اهانت های مختلف که برازنده اشخاص پستی همچون ریشهری ها می باشد، راه را برای  وارد ساختن  ضربهء نهائی بر پیکر حوزه و  مرجعیت مستقل و درنتیجه هموار کردن راه برای جست و خیز عناصری کوتوله و حقیر و خبیث که در گذشت زمان و قرار گرفتن در هر سمتی، کوتوله و حقیر بودن و خبیث بودن خود را بیشتر نشان دادند، باز گردید.

چه کسی برای جامعهء مدرسین حوزهء علمیه قم این صلاحیت را قائل بوده و هست که این نهاد بتواند در بارهء صلاحیت مرجعیت شخصی که از سال های دههء 1320 هجری دارای رسالهء عملیه بوده و پیروان زیادی داشته است، اظهار نظر نموده، او را از مرجعیت خلع نماید؟  و طرفه اینکه این اظهار نظر ضمانت اجرائی پیدا کند؟ چه کسی نمی تواند بفهمد که اقدام این جامعهء به اصطلاح مدرسین حوزهء علمیه، سیاست دیکته شدهء حاکمیت جدید سیاسی در ایران و بخصوص شخص آیة الله خمینی بوده است؟

در آن هنگام که فضای سیاسی کشور تحت تأثیر احساسی شعار «مرگ بر امپریالیسم» قرار گرفته بود، چشم کنشگران سیاسی آزادیخواه آن روز جامعهء ایران از دیدن اینکه غول استبداد بار دیگر در حال  بیرون آمدن از شیشه  است عاجز ماند و گوش آنان صدای پای فاشیسم را نشنید. اگرچه افرادی همچون دکتر علی اصغر حاج سيدجوادی بموقع در آن باره توضيح دادند!

در کجای تاریخ دیده شده است که استبداد و فاشیسم یک شبه بر جامعه ای مسلط شود؟ سکوت های بی جا، خوش خیالی های بی پایه و اعتماد کردن های بی اساس، و مجذوب شخصیت این و آن شدن، و بر روی تک تک تصمیمات حاکمیت دم فروبستن، نتایج محتومی را بر آن جامعه همراه خواهد داشت.

استقلال حوزه های علمیه در ایران از همان آعاز تولد نظام جدید از بین رفت و امیدی به احیای آن در چشم انداز قرار ندارد. وجود چند مرجع تقلید حکومتی مانند آیة الله ناصر مکارم، شیخ جعفر سبحانی، شیخ حسین نوری همدانی و ... و اظهار نظر های انحرافی این حضرات، که یا در راستای خاک پاشیدن در چشم مردم است و یا در جهت ایجاد مشکل برای زندگی روز مرهء مردم، نشان از استقلال حوزه های علمیه نیست بلکه نشان از این دارد که حوزه ها باید به عنوان چرخ پنجم ماشین سرکوب حاکمیت سیاسی باشند و نه چیزی بیش از این.

در زمانی که مردم به دنبال رأی خود بودند و پاسخ حاکمیت سیاسی داغ و درفش بود و با اتومبیل افراد ذوب شده در ولایت  ایرانیان مسلمان را در  داخل پیاده روها ی شهر تهران بزیر می گرفت و به حیات آنان بگونه ای دلخراش پایان می داد و خانوادهء آنان را سیاه پوش و عزادار می ساخت، آیة الله ناصر مکارم شیرازی، یکی از همان مراجع حکومتی، بجای محکوم کردن این جنایات، سخن از جنایات وهابی هائی می کند که با ترور و آدمکشی در افغانستان و پاکستان و ..، چهرهء کریهی از اسلام را به دنیا نشان می دهند. مثل اینکه زیر گرفتن انساهای شریفی که در پی احقاق حق شهروندی خود هستند  و یا کشته شدن و یا تجاوز ناموسی به جوان ها در زندان های قرون وسطائی بوسیلهء پست ترین موجوداتی  که خود را طرفدار ولی فقیه می دانند، چهرهء رحمانی اسلام را در معرض دید جهانیان قرار می دهد که برای اعتراض به حاکمیت « آرد در دهان » دارد.

سیاست های آیة الله خمینی برای از بین بردن استقلال حوزه های علمیه و مراجع تقلید، تنها به زمان حیات خود ایشان محدود نشد و بوسیلهء جانشین وی و عقب مانده ترین بخش های روحانی و با تکیه به نیروی مسلح همچنان ادامه یافت، تا دامان آیة الله العظمی حسینعلی منتظری و آیة الله العظمی یوسف صانعی را هم گرفت؛ کسانی که کسی در علاقه و اهتمام آنان برای جمهوری اسلامی نمی تواند تردیدی بخود راه دهد.

استقلال حوزه های علمیه ایران می تواند بخشی از هدف های جنبش آزادیخواهی مردم ایران باشد و چنانچه کسانی بر این تصور باشند که حاکمیت سیاسی ایران حاضر شود آزادی بیان و اندیشه را برسمیت شناخته و از روی رغبت حوزه هائی را که رام و تیول خود ساخته است به حال خودشان رها سازد تا استقلال خود را باز یابند، تصوری باطل و خیالی خام است که ضمناً حکایت از نیاموختن از تجربه ها دارد.

7.7.1389 ـ 29.9.2010

1 - http://parlemannews.com/?n=13363

سکولاريسم نو: از خوانندگان اين مطلب دعوت می کنيم نوع ديگری از نگاه به همين صورت مسئله را در اين پيوند مشاهده کنند:>>>

بازگشت به خانه