گسترش گفتمان دمکراسی لیبرال وظیفهء جدی جنبش است

گفتگو با داریوش همایون

نشريهء تلاش ــ در آستانه 22 بهمن رژیم اسلامی به منظور ايجاد وحشت برای جلوگيری از حضور گسترده و علنی نيروهای طرفدار جنبش سبز به همه ی ابزارها و پليدترين شيوه ها دست برده بود. از تهديد به سرکوب گرفته تا اعدام جوانان در ملأ عام و نشان دادن حکم های اعدام ديگر به منزله ی گروگانگيری زندگی بيگناهانی ديگر. شايعه ای هست مبنی بر جلسه‌ای سری برای دادن تکليف سرکوب و اعزام نيروهای مزدورِ چماقدار از کشورهای ديگر. اين همه تدارک زير سايه وحشت از حضور مردم چيست و به کجا خواهد انجاميد؟

داریوش همایون ــ این شاید بزرگ ترین نشانه پیروزی جنبش سبز باشد که روز انقلاب اسلامی را برای حکومت اسلامی کابوسی مرگبار کرده است. در کمتر از یک سال نزدیک پنجاه سال تهیه های فکری، سازمانی و سیاسی برای حکومت اسلامی در ایران، برای نابود کردن ایران و اسلامی کردن هویت آن، برای صدور انقلاب شکوهمند به سراسر جهان، برای سروری جهان اسلام برباد رفته است. رژیمی که تا همین سال گذشته با دهه فجر به پیشباز 22 بهمن می رفت امروز روبرو با طرد شدن از سوی ملت سی و یکمین سال خود را با اعدام ها و بازداشت ها و تهدید ها "جشن" می گیرد. ما نمی دانیم روز 22 بهمن در خیابان ها چه خواهد گذشت. همین اندازه پیداست که مردم همه خطر ها را به جان خواهند خرید و فریاد آزادیخواهی خود را بلند خواهند کرد. تا آنجا که به حکومت مربوط است از سوئی هرچه توانسته اند برای ترساندن مردم کرده اند و از سوی دیگر خواهند کوشید با بسیج همه امکانات خود گروه هائی را به عنوان هوادار خود به خیابان ها بیاورند و تظاهرات مردمی را، هم از رونق بیندازند و هم به دست به اصطلاح مردم سرکوب کنند. تهیه های امنیتی رژیم نیز جای خود خواهد داشت و از همیشه بیشتر خواهد بود. مشکل رژیم این است که هر چه بکند ورشکستگی سراسری آن نمایان تر خواهد شد. دیگر هیچ چیز جز زور برهنه از مشروعیت اسلامی و انقلابی شان نمانده است. نبردی است میان توده های مردم و نیرو های حکومتی، مانند هر دیکتاتوری فاسد دیگر که به بحران کشنده افتاده است.

تلاش ــ با این ترتیب آیا خطر یک جنگ داخلی پیش نمی آید؟ سران رژیم نشان داده اند که هیچ باکی از آن ندارند؛ شخصیت های رژیم نیز که به درجاتی به جنبش سبز پیوسته اند نگرانی خود را از این بابت اعلام می دارند. آیا سران جنبش سبز در برابر چنین مخاطراتی عقب نخواهند نشست و آیا مطالبات جنبش فروکش نخواهد کرد؟

د.ه. جنگ داخلی بیش از این هاست. اما احتمال زد و خورد های سخت میان دو گروه می رود. تصور نمی کنم چه مردم و چه سران راه سبز امید در این مرحله کوتاه بیایند. رویاروئی مردم و حکومت در ایران شدتی به خود گرفته است که از 22 بهمن 1357 نیز در می گذرد. جامعه در خشم و بیزاری به خود می پیچد و سخنگویان حکومت زبانی به کار می برند که تا کنون در ایران شنیده نشده است ــ خشونت عوامل سرکوبگری از جمله روحانیون دولتی و دادگستری به کنار. در چنین فضائی بیش از هر چیز می باید راسخ شدن اراده مبارزه را انتظار داشت. سران راه سبز امید و پشتیبانان آن در دستگاه حکومت نیز تا کنون مردم را به شرکت در تظاهرات تشویق کرده اند.

تلاش ــ به روز 22 بهمن بازگرديم! فکر می کنم قياس ميان انقلابيون جوان 22 بهمن 57 که در خيابان های ميهن سرسپردهء آرمانخواهی خود و جان برکف بودند، با جوانان سبز امروز از برخی جهات قياسِ چندان مع الفارقی نباشد. حداقل فکر می کنم بسياری از ميانسالان امروز ـ جوانان سی سال پيش ـ چندان از بند چنين مقايسه ای آزاد نباشند. بهزاد کريمی يکی از همان جوانان که در روزهای انقلاب اسلامی تازه از زندان رژيم گذشته آزاد و در شهر زادگاه خويش غرق در شگفتی و همراه موج عظيم مردم انقلابی در خيابانهای شهر تبريز شده بود، امروز در گفتگوئی می‌گويد: «من در این جوانان، امروزم را می بینم و آنها فردا بهتر خواهند فهمید که امروز آنان تکوین و تحول دیروزی‌ها بوده است.» شما به عنوان يکی از مخالفين سرسخت آن انقلاب که در آن روزها از درون زندان و در آينه مطبوعات رفتار آن جوانان را با تأسف و نگرانی دنبال می کرديد و امروز به عنوان يکی از سبزترين طرفداران جنبش سبز، اگر دست به چنين قياسی بزنيد، چگونه آن را تبيين خواهيد کرد؟ اساساً اين دو پديده نسلی را در کنار هم چگونه بايد ارزيابی کرد؟

د.ه. همان که آقای بهزاد کریمی گفته اند. اگر آن جوانان امروز به خیابان می ریختند همین گونه می اندیشیدند و اگر این جوانان آن روز تظاهرات می کردند آن شعار ها را نمی دادند و آن رفتار ها از آنان سر نمی زد. امروز کسی در پی ساختن جهان نوی بر ویرانه جهان کهن نیست زیرا جهان را، جامعه بشری را با ساختمان کلنگی نمی باید یکی گرفت. جهان کهن هر چه هم شایسته ویرانی، احترامی دارد که از کهن بودن‌ش بر می خیزد. کهن بودن به معنی ریشه های سخت و ژرف است. آن ریشه ها را نمی توان به یک ضربت کند. با جهان کهن می باید راه آمد و به تدریج آن را نو گردانید. چه از این نظر و چه بسیاری دیگر 22 بهمن امروز با سی و یک سال پیش قابل مقایسه نیست، ضمن اینکه فرا آمد مستقیم آن است. ما، چنانکه میلان کوندرا می گوید، بهترین گورکنان خویشیم. جمهوری اسلامی سی و یک سال کوشید تا گور خود را به این بزرگی بکند. آن روز ها برای کسی مانند من سراسر آمیخته با دریغ بر آنچه در برابر چشمان بر سر مدرنیته و روشنگری می آمد می گذشت. پس از دهه ها کشش و کوشش برای بیدار کردن این ملت از خواب هشتصد ساله (دوران پس از رنسانس کوچک سیصد ساله ایران که جهان اسلامی را فرا گرفت و تا اروپا کشید) می دیدم که آموزه های آل احمد ها و شریعتی ها و بازرگان ها و خمینی ها و مطهری ها و همدستان شان در دستگاه شاهنشاهی، ملت را به بیهوشی تازه ای می اندازند و نسل جوانی که بایست ایران را به بالا ترین سطح انسانیت زمان ما نزدیک کند، در آمیخته ای از چپگرائی و اسلامگرائی، هر دو از خشن ترین گونه های آن، در کار ناچیز کردن دستاورد های دو نسل پیش از خود است. اکنون فرزندان همان ها در شورشی بر پدران و مادران خود، اما شورشی که مانند همه رویکرد این نسل متمدنانه است، سیر تاریخی ما را به سوی آینده ای که آرزوی بهترین عناصر این جمعیت در یک دو سده پیش از این بوده است پر زور تر و ژرف تر از همیشه از سر می گیرند. به گفته شکسپیر هر چه خوب تمام شود خوب است. در این سخن حتی در این روز های سیاه اطمینانی هست که گمان نمی کنم بیجا باشد.

تلاش ــ در مصاحبه ای که اخيراً توسط خانم زنديان با تنی چند از جوانان داخل ميهنمان صورت گرفته، در ميان گفته های سرشار از پختگی و بلوغ آنان، محک و معياری برای سنجش اقدامات، بيانيه ها و سخنان گروه ها و شخصيت های حاضر در جنبش سبز توجه را به خود جلب می‌کند:

«معيار داوری ما برای سودمند بودن يا نبودن هر حرکت چيزی است که به سطح هشياری سياسی و اخلاقی جنبش مدنی ما می‌افزايد.» در لحظات کنونی بالاترين ميزان هشياری سياسی نسبت به چه چيز و در مقابله با چه چيز خواهد بود؟

د.ه. ــ همین جمله تفاوت بنیادی این نسل شورشی را با پیشینیان بیان می کند. هشیاری سیاسی را در آن زمان ها هشیاری انقلابی می گفتند و مقصود از آن چشم بستن بر هر چه جز به قدرت رسیدن می بود ــ هر نامی به آن می دادند. اخلاق نیز همه چیز برای جبهه خود و هیچ چیز برای دشمن ــ هر که جز خود ــ معنی می داد. آنچه این جوانان از آگاهی و اخلاق در می یابند نزدیک به تعریف های جامعه های پیشرفته جهان است ــ همان سرزمین های استکبار و بورژوازی آن روز ها. اما نسل پیشین نیز از آگاهی و اخلاق به دریافت دیگری رسیده است. ما عموما آگاهی را گشاده بودن ذهن بر اندیشه ها و پدیده های تازه و اخلاق را روا داری ــ دیگری را همچون خود انگاشتن، با همان حقوق، می شناسیم. مبارزان در ایران با آزمونی هر روزه روبرویند. چگونه آرمان های بلند خود را با تنگنای یک رژیم سرکوبگر نزدیک به تعریف جنایت پیشه آشتی دهند؟ چگونه هم بیرون و بر ضد ساختار رژیم دیکتاتوری سپاهی - جمکرانی و هم در کنار بخشی از همان رژیم به نام راه سبز امید عمل کنند؟ چگونه هم ویژگی انقلابی گفتمان لیبرال دمکرات جنش سبز را نگه دارند و هم گام به گام فضا را باز کنند. هشیاری سیاسی در نگه داشتن اندازه میان استواری استراتژیک و انعطاف پذیری تاکتیکی است؛ غرق نشدن در یکی به زیان دیگری است؛ آشتی ناپذیری و وارد کردن بیشترینه فشار بر رژیم است و ایستادن در جائی که نمی باید پیش تر رفت؛ جلوگیری از امتیاز دادن های نالازم راه سبز امید است. موسوی همه امید خود را به متقاعد کردن خامنه ای با پا درمیانی رفسنجانی بسته است و هر روز مواضع ضد و نقیض می گیرد. ولی جنبش سبز چنین ملاحظاتی ندارد. با اینهمه بریدن از او نیز کمکی به جنبش نمی کند. کار آموزشی و گسترش دادن گفتمان دمکراسی لیبرال در سطح جامعه، وظیفه ای است که می بینیم در جنبش جدی گرفته اند. این مبارزه کار یک روز و دو روز نیست. جنگی فرسایشی است که اگر مردم خسته نشوند رژیم را به زانو در خواهد آورد.

تلاش ــ يکی از همان جوانان می‌گويد: «بايد در کنار سياست و قدرت رژيم، با اخلاق، فرهنگ و فکر نظام حاکم مقابله کرد که نه روش های انتقادی را می پذيرد و نه انديشه مستقل را»؛

چنين مقابله و مبارزه ای چگونه پيش می رود و چه صورت های عينی و مادی می تواند به خود گيرد؟ و از نظر شما والاترين سطح اخلاقی که جنبش سبز می تواند به آن سربلند باشد، کدام است؟

د.ه. در فرهنگ ما همواره به اصطلاح آن ضرب المثل "جواب های هوی" بوده است؛ و در فرهنگ سیاسی ما از آن هم سخت تر. در جنبش سبز می بینیم که واکنش ها را از کنش ها جدا کرده اند. به قول سعدی پاسخ ها "در خورد خویش" است نه در همانند شدن با حریف. والا ترین سطح اخلاقی جنبش همین است که مانند جمهوری اسلامی نیست؛ هنجار های خود را دارد که حتی در برابر وحشیگری ها حفظ می کند. به نظر می رسد در جنبش سبز حکم مشهور ادوارد برنشتاین پدر سوسیال دمکراسی را پذیرفته اند: هدف هیچ است، وسیله همه چیز است. فعالان جنبش در سالم نگه داشتن وسائلی که بکار می برند کوشا هستند. دوری آنها از خشونت گذشته از ملاحظات عملی برای همین است که در پایان بسیجی های دیگری نشوند. آنها، چنانکه از همین گفتاورد بر می آید، به کمتر از دگرگون کردن فرهنگ حکومت که بخشی از فرهنگ جامعه ما نیز هست خرسند نمی شوند. این مستلزم زدودن خشونت از کارکرد و اندیشه است؛ وارد کردن ادب و انصاف در بحث سیاسی؛ در شمار آوردن دیگران؛ غیر شخصی کردن امر عمومی. سیاست را تنها در مخالفت و مبارزه ندیدن و سازش و همرائی concensus را نیز در آن وارد کردن. در رویاروئی جنبش سبز با رژیم جائی برای این سخنان نیست چرا که رژیم تنها به نابودی جنبش می اندیشد ولی جنبش سبز می تواند با گذاشتن سرمشق و نگه داری یکپارچگی اخلاقی خود به پیروزی پایداری دست یابد که تنها جابجائی قدرت نباشد.

تلاش ـ از روح آن گفته ها برمی‌ آيد که همه ی مدافعان جنبش سبز می توانند سخنان خود را بگويند و مطالباتی که دارند، مطرح کنند، با وجود اين جنبش سبز می تواند همچنان «متحد» بماند. تفاوت چنين تلقی با «وحدت کلمه ای» که در انقلاب اسلامی تجربه کرديم چيست؟ پيامدهای جنبشی که در آن هر کسی حرفهای خود را می زند، چه خواهد بود، يا به قول معروف، چه چيز ملاط نگه داری و انسجام آن می شود؟

د.ه. وحدت کلمه اطاعت از یک سخن، سخن خمینی بود. اما سخنی که از برخورد نظر های بسیار بدر آید و از سوی آنان پذیرفته شود گفتمان است نه کلمه. از این گذشته آن کلمه فراخواندن مردم بود که آن اندازه اختیاری را نیز که در آن زمان بر زندگانی خود داشتند به مذهب و به آخوند و به او واگذارند. پذیرفتن گفتمانی که هر کس را مختار زندگانی خود می داند و همه را به یک چشم نگاه می کند و حق هر کس را به داشتن باور های خود می شناسد نهایت آزادی است؛ وحدتی است سراسر، فردیت و تفاوت. در جنبش تا هنگامی که از مسیر دمکراسی لیبرال بیرون نرود هر کس نه تنها می تواند بلکه می باید حرف های خود را بزند تا جنبش شکل واقعی خود را بگیرد. همه انسجام جنبش سبز در همین است که هر کس می تواند حرف های خود را بزند ــ حرف هائی که بر پایه شناسائی حقوق برابر همگان است.

تلاش ــ از جريان دائمی مباحث نظری که بی اغراق بعد از انقلاب اسلامی يکی از زنده ترين حوزه های فعاليت های فرهنگی و سياسی بوده است، و به ويژه از خود شما يادگرفته ايم در معنای واژه ها همواره دقيقتر شويم، گاه در بکارگيری مفاهيم تجديد نظر کنيم و گاه آنها را با مفاهيم دقيقتری جايگزين کنيم. شما از چند سال گذشته به اين سو و در جنبش سبز به جای سخن از اتحاد و وحدت، از يکپارچگی، همسوئی و همرائی سخن می گوئيد. تفاوتها در چيست؟

د.ه. ــ اتحاد و وحدت به خودی خود چیز های بدی نیستند. موضوع آنهاست که می تواند بسیار خوب و بسیار بد باشد. هر نگاه دقیقی به نیرو های سیاسی ایران، به ویژه پس از گذشتن چند سال از انقلاب نشان می داد که مشکل آنها همکاری نکردن نیست نا همزبان بودن است. ایرانیان چه در درون و چه بیرون به اندازه ای از هم دور بودند که از یک جامعه سیاسی نمی شد سخن گفت. همانندی شان به اردو های دشمن بیشتر بود. طبیعی است که در چنان فضائی حتی همکاری، اگر هم دست دهد جز سود کوتاه مدت و محدود نخواهد داشت و به کار ساختن یک نظام دمکراتیک نخواهد آمد. برای آنکه جامعه از حالت اردو های دشمن بدر آید تا بتوان منابع ملی را برای خوشبختی همگان روی هم ریخت نخست یکپارچگی اجتماعی لازم است که ربطی به هم اندیشی و کنار گذاشتن اختلافات ندارد. یکپارچگی اجتماعی یعنی پذیرفتن اختلافات در عین همبستگی؛ یعنی شناختن حقوق یکدیگر و احساس تعلق به یکدیگر. اتحاد و حتی همکاری در عمل امکان نیافت ولی جنبش سبز به همرائی تکان بزرگی داده است. دیر یا زود همکاری نیز اجتناب ناپذیر خواهد گردید و همان بس است. برای کمک به جنبش سبز در بسیاری جا ها از همکاری گریزی نیست. هر جا نیز همکاری نشد اهمیتی نمی باید داد. در آنجا که به حساب می آید این مسائل به مقدار زیاد حل شده است.

برگرفته شده از سايت حزب مشروطهء ايران