گفتمان غربزدگی:

طغیان روشنفکری جهان سومی برای بازگشت به «خود»

گفتگو با داریوش آشوری

مصاحبه‌ی کتبی با خانم فرخنده‌ی مدرّس، سردبیرِ مجلّه‌یِ تلاش، نشر شده در شماره‌یِ ٣٢، سالِ هشتم، تیر ماهِ ١٣٨٨، هامبورگ، آلمان. در این نشرِ اینترنتی متن را اندکي دوباره ویرایشِ کرده ام. د. آ.

تلاش: نوشته‌های شما در دوره‌های مختلف نشان می‌دهند که شما یکی از شاهدان فعال چگونگی ورود مفهوم «غرب زدگی» به کانونِ گفتمانِ سیاسی‌ـ فرهنگی‌مان بوده‌‌اید. شاهد فعال به این معنا که از همان آغاز کانونی شدن تحت تأثیر آن قرار گرفتید، در مراحلی به آن از زوایائی برخورد انتقادی نمودید و امروز همچنان پیگیرانه تلاش می‌کنید، بر بستر فرهنگی و روانشناسی عمومی جامعه -- به ویژه بخش سرآمدان روشنفکری آن-- معنای این مفهوم را باز کنید، البته با یک نگاه انتقادی از زوایای دیگر. قبل از آن که به زاویه‌های نگاه شما به این مفهوم در دوره‌های مختلف بپردازیم، از شما می‌خواهیم چگونگی ورود و سیر تاریخی آن در میان سرآمدان فکری و فرهنگی را شرح دهید.

آشوری: آشنایی من با مفهومِ غرب زدگی با انتشارِ بخشِ یکمِ جُستاری به همین نام در شماره ی یکم مجله ای به نامِ کتابِ ماه، در سال۱۳۴۱ آغاز شد. این مجله را مؤسسه ی کیهان، به عنوانِ مجلّه‌ی سنگینِ روشنفکرانه، به سردبیری جلالِ آلِ احمد به راه انداخته بود. از جمله نویسندگانِ آن هم خودِ من بودم. آن زمان من در دانشکده ی حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران دانشجو بودم و در خانه‌ی رهبرِ سیاسی مان، خلیلِ ملکی، با آلِ احمد آشنایی یافته بودم. امّا آن مجله به دلیلِ چاپِ آن مقاله و، در کلّ، سرشاخ بودن آلِ احمد با رژیم دو شماره بیشتر منتشر نشد (شماره ی دوم با نامِ کیهانِ ماه). آلِ احمد سپس آنجستار  را در همان سال پنهانی به صورتِ کتاب چاپ کرد. و من خود چهل- پنجاه نسخه ای از آن را در دانشگاه فروختم. آلِ احمد مفهومِ غرب زدگی را، چنان که در حاشیه ی کتابِ خود گفته است، از زبانِ احمدِ فردید شنیده بود و از او گرفته بود. من هنوز فردید را نمی شناختم و شاید نامي هم از او نشنیده بودم. امّا با خواندنِ کتاب، من که از نوجوانی بسیار کتاب خوان بودم و در زمینه های گوناگون، از تاریخ و جغرافیا و علومِ سیاسی و اجتماعی و فلسفه ی سیاسی، در حدِ امکاناتِ آن روزگار در ایران، دانشِ عمومی به نسبت گسترده اي داشتم، به خطاهای کلانِِ کتاب پی بردم و همان سالِ یا سالِ بعد نقدي بر آن نوشتم و به سیروسِ طاهباز سپردم که مجله ی آرش را منتشر می کرد. اما طاهباز جرأتِ چاپِ آن را نداشت. پس از یکسالی، یا بیش تر، که از چاپِ آن سرباز زد، با خشم مقاله را پس گرفتم و پاره کردم و دور ریختم.

امّا خبر-اش به گوشِ آلِ احمد رسیده بود. دو سالی پس از آن، زمانی که من کتابِ فرهنگِ سیاسی را منتشر کرده بودم و نسخه ای هم به او داده بودم، شبی در میهمانی ای مرا به کناری کشید و پرخاش-کنان گفت که، ”کتابِ تو غرب زده است و از شرق در آن چیزی نیست.” من هم در پاسخ گفتم که، مکتبِ سیاسی به معنای دستگاهِ نظری فلسفی یا ایدئولوژیک، و همچنین علومِ سیاسی در کل، از غرب به ما رسیده است. چنین چیزهایی با چنین قالب بندی های تئوریک و مفهومی در شرق نداشته‌ایم. و باز به من پرید که، ”تو هم آدمی هستی مثلِ احسانِ طبری. او هم خیلی با هوش بود”، اما چنین و چنان.... و این که، ”تو می ترسی آن مقاله را در باره ی غرب زدگی منتشر کنی.” من هم گفتم، پس حالا منتشر می کنم. و رفتم و مقاله را دوباره نوشتم و در سالِ ۱۳۴۶ در نشریه ی بررسی کتاب چاپ کردم، که خود-ام آن را برای انتشاراتِ مروارید در می آوردم. شاید اگر او خود مرا تحریک نکرده بود دیگر به فکرِ نوشتنِ آن نمی افتادم.

مقاله در فضای اهلِ کتاب بازتابِ گسترده ای پیدا کرد و آلِ احمد هم از آن یکّه ای خورد و در بازبینی آن کتابِ، چنان که خود در دیباچه ی ویرایشِ دوّم آن نوشته است، اثر گذاشت. اما فضای جوشانِ انقلاب طلبِ جهانِ سومی و سانسورِ ابلهانه و بسیار سختگیرِ رژیمِ سرگیجه دار میداني برای نقدِ علمی و عقلی بازنمی گذاشت. چنان که مجموعه یِ مقاله اي از مرا، که همین نقدِ غرب زدگی در آن چاپ شده بود، در سالِ ۱۳۴۸ از چاپخانه بردند و خمیر کردند. خود مرا هم از سالِ ۱۳۴۹، به دلیلِ "سوابقِ سوءِ" سیاسی و قلمی و گناهِ چاپِ مقاله ای در بابِ "دولت در جهانِ سوم"، در مجله ی جهانِ نو، ممنوع  القلم اعلام کردند. ولی غرب زدگی آل احمد پس از مرگ اش پنهانی چاپ می شد و دست به دست می-گشت. باری، غرب زدگی، با همه ضعف های تحلیلی و سستی علمی اش، طرح کننده ی مفهومی شد که از نظرِ تاریخِ گفتمان های روشنفکرانه در دیارِ ما و در زبانِ فارسی خودِ بسیار اساسی ست و از راه-نشان های ذهنیتِ یک دوران و فضای روشنفکری جهانِ سومی ما ست. این کتاب با زبانزد کردنِ مفهومِ غرب زدگی زمینه سازِ نمود پیدا کردنِ احمد فردید و به میدانِ آمدنِ او اثرگذاری های بعدی اش تا دورانِ اوّل انقلابِ اسلامی شد.

انتشارِ آن مقاله سبب شد که فردید هم به من توجه پیدا کند و خواهانِ دیدارِ من شود. من هم با آشنایی با فردید و اندیشه های او در بابِ غرب زدگی چرخشی از جنبه ی نظری کردم، که سالیانی مرا به خود مشغول داشت و در چرخش های بعدی فکری من اثرِ اساسی داشت. آنچه مرا به فردید جلب کرد و سبب شد که سه-چهار سال دور-و-برِ او بگردم، مایه ی نظری و فلسفی حرف های او بود که برای من بسیار کشش داشت. داستانِ آشنایی خود با احمدِ فردید و جای گرفتن در حلقه ی مریدانِ او را در مقاله ی ”بازدیدی از نظریه ی غرب زدگی و احمدِ فردید” گفته ام. (نگاه کنید به وبلاگِ من به نامِ جُستار(

تلاش: هنگامی که کتاب «غرب زدگی» آل احمد بیرون آمد شما در بررسی این کتاب مقاله ای انتقادی نوشتید -- حدود ۴۳ سال پیش-- عنوان مقاله ی خود را «هشیاری تاریخی» گذاشتید و «اساس» یا «زمینه» و «محتوای قابل بررسی» آن را «قابل دفاع» دانستید. آنجائی هم که به نظر شما نوشته ی آل احمد «با واقعیت ملموس سرـ‌وـ‌کار دارد، آن را «درست و دقیق و شجاعانه» ارزیابی نمودید. و اما زاویه یا زاویه‌های دید انتقادی شما به «غرب زدگی»: سبک نگارش و پراکنده نگاری‌های نویسنده، دانش سطحی و اندک وی به ویژه در حوزه ی اقتصادی بود، و ایراد به این که چرا آل احمد این همه با ماشین و تکنولوژی می‌ستیزد و چرا به جای آن، نوع رابطه اقتصادی و سیاسی استعماری را آن گونه که باید مورد توجه قرار نمی‌دهد. علاوه بر این، انتقاد به آشفتگی و خلط مرزهای تاریخی و جغرافیائی مفهوم غرب و ایراد به پریدن‌های نویسنده «غرب-زدگی» به همه ی کشورهای تولید کننده تکنولوژی مدرن و تفکیک نکردن جهان غرب استعمارگر از – احتمالاً-- جهان سوسیالیستی آن دوره.

با توجه به دوسطح مختلف ــ از نظر ژرفا ــ دفاع و نقد، باید بگوئیم که دفاع شما از «غرب زدگی» آل احمد از عمق بسیار بیشتری برخوردار بوده است تا نقد آن. در حالی که زمینه‌های انتقادی را بعضاً به سهولت می‌شد ندید گرفت یا تصحیح کرد. اما حوزه ی‌ دفاعی از نظریه غرب زدگی دارای اجزا و مؤلفه‌هائی است که به راحتی نمی‌توان از آن گذشت. پایه‌های فکری «غرب زدگی» آل احمد به عنوان یکی از منادیان سنت‌گرائی و گذشته‌گرائی نفی تمدن مدرن از اساس و با همه ی الزامات آن بود و راه حل سیاسی وی در عمل نه سرفروبردن به کار خود و عزلت گزینی «عارفانه»، بلکه ستیز با غرب، با فرهنگ و تمدن آن بود. آیا این را می‌شود -- یا بهتر است بگوئیم، می‌شد ــ «هشیاری تاریخی» نامید؟

آشوری: آگاهی به تاریخ و کند-و-کاو در رویدادهای آن برای درک منطقِ حرکت و جهتِ آن از رویدادهای بسیار بنیادی در جهانِ اندیشه ی مدرن است. در حقیقت، با کوتاه شدنِ دستِ اراده ی الاهی و علمِ مطلقِ الاهی از پهنه ی طبیعت و زندگانی بشری، یعنی پایانِ قرونِ وسطا، علم و اراده ی انسانی برای گسترشِ دامنه ی شناخت و توانایی خود نخست علومِ طبیعی و سپس علومِ انسانی (علومِ تاریخی یا علومِ فرهنگی) را پایه ریزی کرد. شناختِ تاریخ و فهمِ تاریخ بر بنیادِ انسان باوری (اومانیسم) مدرن به معنای رهایی انسان از بندهای ایمان و بندگی قرونِ وسطایی و گام نهادن به جهانِ آزادی و اختیار بود. به این معنا ”هشیاری تاریخی” (historical consciousness)  ستون  اصلی بر-پا-دارنده ی روشنگری و روشنفکری مدرن است که از قرنِ هجدهم نخست در فرانسه و سپس در ساحتِ فلسفی بسیار بالاتری در آلمان پرداخته شده است. امّا این روشنگری و روشنفکری هنگامی که از بومِ اصلی خود در اروپای غربی، با پرتوافشانی از راه های گوناگون، به دیگر سرزمین ها و فرهنگ ها راه می یابد، شکل های بومی خود را پیدا می کند که روشنفکرانِ بومی غرب-شیفته (صفتِ محترمانه تری به جای ”غرب زده”) سازنده ی آن اند.ه

هشیاری تاریخی شکلِ ثابتی ندارد و، در معنای مدرنِ آن، در اساس تفسیرِ تاریخ و نسبتِ تکوینی انسان با آن، در کل (یا تاریخِ جهانی)، یا در مقیاسِ کوچک تر، گزارش و تفسیرِ تاریخِ ملّی و بومی در متنِ تاریخِ جهانی ست که از دست آوردهای ذهنیت و علمِ مدرن است. هشیاری تاریخی مدرن در اساس بر بنیادِ انسان باوری (اومانیسم) است و با دگرگونی شرایطِ تاریخی دگرگون می شود. از سیرِ دگردیسی آن در اروپای غربی و روسیه و جاهای دیگر می گذرم و تنها به دگردیسی های آن در تاریخِ روشنگری و روشنفکری ایران اشاره می کنم، که زیرِ نفوذِ غرب و ایده ها و آرمان های انسان باورانه-ی آن پدیدار شد. دگردیسی ایدئولوژی های لیبرال و ملت باورانه ی آغازین، در صدرِ مشروطیت، به ایدئولوژی های چپ از نوعِ مارکسیست-لنینیست و ترکیب هایی از آن ها با فضای ذهنیت و ایدئولوژی های بومی (برای مثال، اندیشه های کسروی) و، سرانجام، پدیده ای به نامِ ”اسلامِ انقلابی” همه ترکیب بندی هایی از ”هشیاری تاریخی” و تفسیرِ تاریخ زیرِ فشارِ نیروهای شکافنده و بازسازنده ی ایده ها و آرمان های انسان باورانه ی مدرن اند. البته، از دیدگاهِ هر یک از آن ها دیدگاه های مخالف شان ”ناهشیاری” یا جهل به شمار می آید. چنان که شما هم، با ”هشیاری تاریخی” امروزین تان، همین ایراد را به تیترِ مقاله ی من دارید. باری، نظریه ی غرب زدگی، به عنوانِ نقدِ تاریخِِ رابطه ی ”ما” با ”غرب” و بیماری شناسی آن، شکلی از شکل های ”هشیاری تاریخی” ما در دورانِ مدرن است. هشیاری تاریخی، در این معنا،  هر گونه گفتمانی را در باره ی تاریخ و تفسیرِ آن در بر می گیرد. این ”هشیاری ها” خود همواره تاریخی و نسبی و وابسته به شرایطِ تولیدِ گفتمانِ تاریخ شناسی اند.

گفتمانِ غرب زدگی در ایران نمودی از طغیانِ روشنفکری جهانِ سومی برای بازگشت به ”خود” و اصالتِ گم شده ی”خود” بود. اگرچه فردید آن را به دُمِ اندیشه ی هایدگر و طغیانِ فلسفی او بر ”متافیزیک” می بست. اما از دیدگاهِ امروزینِ من، یک طغیانِ کین توزانه ی جهانِ سومی بود، با مایه-ای تُنُک از فلسفه و علومِ اجتماعی و تاریخی. آل احمد هم آدم اصیلِ دردمندی بود در عذاب از وضعِ حقارت بارِ ”جهانِ سومی” خود، به‌ ویژه در شرایطِ سیاسی پس از کودتای بیست و هشتِ مرداد. به همین دلیل، در برخورد با فردید، مفهومِ غرب زدگی را که او آورده بود، نشانه شناسی دردِ خویش یافت و با شتاب زدگی، با زبانِ پرجوش-و-خروشِ خود، با دانشِ سطحی اش از اقتصادِ و جامعه-شناسی مارکسیست-لنینیستی، و با حسرتِ نهفته ای که به زندگانی دینی اش در نوجوانی داشت، کتابی ساخت و پرداخت که، به خلافِ گفته ی شما، یکسره نفی ”تمدنِ مدرن با همه ی الزاماتِ آن” نبود، بلکه آیینه ی ذهنیتِ گیر کرده میانِ دو جهانِ فرهنگِ سنتی و جهانِ مدرن و فرهنگ  آن است --که من آن را وضعِ ”جهانِ سومی” می نامم. وضعی که، اگر نه همگی، دستِ کم بسیاری از ما در خیلِ ”روشنفکران”، به درجه های گوناگون و با حساسیت های گوناگون، دچارِ آن بوده ایم و هستیم. من این وضعیتِ روانی پرکشاکشِ و پرعذابِ روانی در اصحابِ نظریه ی غرب زدگی را—که خود نیز دورانِ درازی گرفتارِ آن بوده ام-- در مقاله ای با عنوانِ ”نظریه ی غرب زدگی و بحرانِ تفکر در ایران” شرح کرده ام (نگاه کنید به ما و مدرنیت، ناشر مؤسسه ی فرهنگی صراط).ه

تلاش: شما در آن زمان و در آغاز آن رساله انتقادی به «غرب زدگی» پرسش هائی برای «اهل تفکر و قلم این سرزمین» طرح کردید. از جمله پرسیده‌اید: «سرانجام در برابر این موج تاریخی [موج زورآور و استعمارگر تمدن و فرهنگ غرب ـ نقل به معنی از گفته‌های شما] چه باید کرد؟»

شما همان جا دل مشغولی روشنفکران زمان مشروطیت بر بستر همین پرسش را که «رفتن به راه غرب»، «رسیدن به آن» یا «گرفتن جنبه‌های مثبت تمدنش» و...را توصیه کرده یا هدف قرار داده بودند، «کلی‌بافی‌های خنک» ارزیابی نمودید. ممکن است که پاسخ های آنها در حوزه سیاست و به ویژه با توجه به سیاست‌زدگی که روشنفکران دوران مشروطیت نیز بعضاً از آن در امان نبودند، به-صورت شعارهای سطحی جلوه می‌کردند، اما آیا بنیان‌های فکری آنها غیر قابل دفاع می‌بود؟ آیا تلاش در شکافتن، ژرفا بخشیدن و تداوم بخشیدن به بنیان‌های فکری مشروطیت، ما به جائی -- البته با نگاه و تکیه به گردش فکری که سرآمدان فکری و اهل قلم نموده‌اند -- نمی‌رسیدیم که امروز ایستاده‌ایم؟

آشوری: ایده هایی که جنبشِ مشروطیت را پدید آوردند، بومی سرزمینِ ما نبودند و از دلِ فرهنگ و اندیشه ی بومی ”ما” نـُرسته بودند و با ساختارهای کهنِ سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، و فرهنگی ما تناسبی نداشتند. (این ”ما” هم خیلی مسأله دار و پرسش انگیز است. به همین دلیل در گیومه می گذارم.) در نتیجه، با برقراری حکومتِ مشروطه آن ساختارهای دیرینه رو به فروپاشی رفتند بی آن که ساختارهای مدرن بتوانند جانشین شان شوند. و چنان آشوبی همه جا را فراگرفت که ده-پانزده سال بعد همان منورالفکرانِ پیشاهنگِ جنبشِ مشروطه در به در به دنبالِ دیکتاتوری می گشتند که بتواند سر-و-سامانی به کشور بدهد. این گونه بود که رضاشاه روی کار آمد و بخشِ عمده ی آن ها دور-و-برِ او را گرفتند تا در سایه ی قدرتِ او ایرانِ نوینی با مدل اروپایی بسازند. امّا ”ما”—این ”ما”ی سرگشته ی دچارِ بحرانِ هویت-- هنوز ایده های لیبرال مشروطه خواه را فرو نداده بود که ایدئولوژی های اولتراناسیونالیستی یا فاشیستی و مارکسیست-لنینیستی از راه رسیدند و یکی پس از دیگری فضا را بر لیبرالیسم تنگ کردند.

این نکته را باید به خاطر داشت که آنچه ”ایران” نامیده می شود، بازمانده ای ست از یک امپراتوری با نظامِ استبدادِ آسیایی، که از نیمه ی قرنِ نوزدهم، زیرِ فشار و نفوذِ کولونیالیسمِ اروپایی، به بخشی از جهانِ پیرامونی بر گردِ کانونِ قدرتِ اروپایی تبدیل شد و دگردیسی خود را از ”ممالکِ محروسه” با ساختارِ استبدادِ آسیایی به ساختارِ دولت-ملتِ مدرن آغاز کرد.  تلاطم ها و طوفان هایی که این ایران در طولِ قرن بیستم از سر گذرانده-- مانندِ همه ی فرهنگ ها و تمدن هایی که در سراسرِ کره ی زمین از مدارِ خود خارج شدند و در پیرامونِ آن کانونِ قدرت قرار گرفتند-- حاصل این رابطه بوده است. از این راه بود که ”شرق” به جهانِ سوّم بدل شد. در این بخش از جهان که جهانِ فروپاشیدگی ها و گسست های پیاپی بود، هیچ چیز نمی توانست در راستای طبیعی خود رشد کند. از جمله ایده های مشروطیت، که نتوانستند به قالبِ یک نظامِ ریشه دار و پایدارِ سیاسی درآیند. آرمان های جنبشِِ مشروطه در دهه ی بیست و آغازِ دهه ی سی با نهضتِ ملی کردن نفت و جبهه ی ملی نیم نفسی کشید و با برقراری دوباره ی  دیکتاتوری از پای افتاد. در دهه ی چهل و پنجاه هم فضای همگانی، زیرِ نفوذِ فضایِ جهانی، در اختیارِ ایدئولوژی های انقلابی از رنگ های گوناگون بود. و انقلاب آنچنان واژه ی جادویی پُرجاذبه اي بود که شاه هم، برای این که پیش دستی کرده باشد و از قافله عقب نیفتاده باشد، دست به ”انقلابِ شاه و ملت” زد. در این دوران جریان ها و حزب های سیاسی میانه روِ وفادار به آرمان های دموکراسی و مشروطیت سرکوب و محو شدند و به جز دو-سه تن پژوهشگرانِ تاریخِ مشروطیت، مانندِ آدمیت، کمتر کسی به یادِ جنبشِ مشروطیت و آرمان های آن بود. جنبش های سیاسی زیرزمینی، نامسلمان و مسلمان، همه در رؤیای انقلاب  از نوعِ انقلابِ روسیه و چین و کوبا بودند.

اگر امروز ما به مشروطیت و آرمان های آن برگشته ایم، به دلیلِ دگردیسی های بنیادی ای ست که همه‌ی ساختارهای اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی ما در این هفتاد ساله، یا دورانِ مُدرنگریِ ما، داشته اند و زمین لرزه ای ست که با انقلابِ اسلامی در بنیان های تاریخی و فرهنگی خود تجربه کرده ایم. همچنین دگرگونی های بنیانی در فضای جهانی، از نظر سیاسی، اقتصادی، و تکنولوژیک. به این دلایلِ جامعه ی ایرانی بیش از هر زمان پذیرای ایده ها و آرمان های مشروطیت است.

تلاش: خوانندگان پیگیر و علاقمند شما، علی‌رغم حفظ برخی زمینه‌های انتقادی‌تان به فرهنگ و تمدن غرب، حتماً شاهد تحولات نگرشِ شما به این تمدن و فرهنگ و تغییر رویکردتان به چگونگی رویاروئی ما به آن هستند. با وجود این نکات بسیاری از نوشته‌های تازه‌تر شما می‌توان شاهد آورد که برای شما موضوع «غرب زدگی» ما هنوز پایان نیافته است. شما هنوز هم بخش گسترده‌ای از جامعه فعال اجتماعی، سیاسی و فکری را به صراحت یا به طور تلویحی غرب زده می‌دانید. از جمله: جریان‌های سنتگرایی چون فردیدی‌ها که امروز در جامه ی دیگری فعال هستند، تا اسلامگرایان آل احمدی و یا طرفداران جدید و قدیم شریعتی که در ظاهر و باطن غرب ستیز بوده‌اند، از نظر شما مصداقی از «غرب زدگی» هستند. این به چه معنا و به چه اعتباری ست؟

آشوری: مفهومِ غرب زدگی برای من همچنان مفهومی ست روشنگرِ وضعِ تاریخی ما. یعنی وضعِ گذار از جایگاهِ تاریخی-جغرافیایی‌یِ اسطوره ای-افسانه ای، در مرکزِ جهان --که ویژگی همه ی تاریخ های اسطوره ای-افسانه ای ست-- به جایگاهِ تاریخی  پیرامونی در بسترِ ”تاریخِ جهانی” با مرکزیتِ غرب. و از جغرافیای افسانه ای به جغرافیای پیموده شده و سنجیده به دستِ اراده  ی جهانگیر و ذهنیتِ علمی مدرن، که نخست در غرب پدیدار شده است. من این گذار را زیرِ عنوانِ ”گذار از شرق به جهانِ سوم” فرمول بندی کرده ام. این گذار، که افقِ جهان نگری و بنیادهای فرهنگی دیرینه را به پرسش می کشد و به بحران دچار می کند، ناگزیر روان پریشی آور است، خواه از سرِ غرب-شیفتگی باشد خواه غرب گریزی یا غرب ستیزی. گرفتاری در چنگالِ عقده های حقارت-- که زاینده ی انواعِ مگالومانیاها و مالیخولیاهای تاریخی نیز هست-- از پی آمدهای آن است. چنین وضعِ روانی یا نگاهِ حسرت به غرب دارد یا نگاهِ نفرت. ما هنگامی از چنین بیماری روانی-فرهنگی آزاد خواهیم شد، یعنی از ”غرب زدگی”، که از آن نگاهِ حسرت و نگاهِ نفرت رها شویم و، همچون انسانِ آزاد و مسؤول، جایگاهِ پیرامونی خود را در متنِ تاریخِ جهانی، با همه کم-و-کاستی ها و کج-و-کولگی های-اش، بتوانیم به روشنی بازشناسی و تعریف کنیم. برای چنین فهمِ تاریخی ناگزیر باید به سیرِ هبوطی ”از شرق به جهانِ سوم” پایان بخشیم و از نظرِ شیوه ی نگاه به تاریخ و افقِ فهم تاریخی غربی شویم، یعنی معنایِ اُبژکتیویسمِ علمی و فلسفیِ مدرن را درک کنیم.

معنای دیگرِ سخن من رهایی از ”کین توزی” (ressentiment) ست-- که من از نیچه وام می-گیرم. کین توزی نسبت به خود و گذشته و تاریخِ خود در مقامِ مسؤولِ وضعِ کنونی ”ما” (آرامش دوستدار و حرف ‌های او در باره ی ”ما” و تاریخِ ما، برای مثال)، یا کین توزی نسبت به ”غرب” و امپریالیسم و کولونیالیسمِ آن، یا اومانیسم و ”فسادِ اخلاقی”اش از دیدگاهِ دیگر، در مقامِ مسؤولِ نکبت‌زدگیِ ما، و باد انداختن به آستینِ ژنده ی خود با ساختن و پرداختنِ یک تاریخِ سراسر پرافتخار و، از جمله، بیرون آوردنِ ”نخستین اعلامیه ی جهانی حقوقِ بشر” از آستینِ کورشِ کبیر. یا آن سرِ دیگر این داستان، یعنی نفرت‌ورزیدن به این تاریخ و شبانه‌روز تُف کردن به آن (ناصرِ پورپیرار، برایِ مثال). از این دیدگاه، غرب زدگی و ضدِ غرب زدگی ما، به نظرِ من، برامده از این روان شناسی کین توزی ست که جلوگیرِ نگاهِ روشن به وضعِ خود و پذیرشِ آن، و چاره اندیشی برای آن، به عنوانِ انسانِ آزاد و مسؤولِ وضعِ خویش است، نه انسانِ ذلیلِ ”مظلومِ” اسیرِ چنگالِ گذشته و تاریخ و بازیچه ی دستِ هر باد.

فردید با مفهومِ ”غرب زدگی” برچسبِ درستی به وضعِ بیمارگونه ی تاریخی ما زده بود، بی آن که بتواند آن را به روشنی شرح و تحلیل کند. شاید مشکلِ او این بود که خود را بیرون از این وضع و چیره شده بر آن می انگاشت، در حالی که سراپا گرفتارِ وضعِ روانی کین توزانه ی گذار از غرب-شیفتگی به غرب ستیزی بود. به همین دلیل، گفتمانِ او هرگز سامانِ منطقی و تحلیلی نیافت و هرچه پیشتر آمد با بالا گرفتنِ کین توزی و نفرت در او، و، از سویِ دیگر، مگالومانیا، روان پریشانه تر شد. آل احمد و شریعتی و بسیاری دیگر برای من در همین رده قرار می گیرند؛ در رده ی انسانِ کین توزِ هبوط کرده از ”شرق” به جهانِ سوّم. روشنفکری جهانِ سومی در دورانِ پس از جنگِ جهانی دوّم، در بنیاد اسیرِ چنین ذهنیت و فضایی و بازتولید کننده ی آن بوده است.

تلاش: ممکن است این تصور پیش آید، حال که جریان های اجتماعی ضد غرب دچار «غربزدگی» هستند، حتماً از نظر داریوش آشوری جریان های غرب‌گرا از این صفت مصون پنداشته می‌شوند. اما برای کسانی که به دقت نوشته‌های شما را دنبال کرده‌اند، چنین قضاوتی در مورد نظر شما در باره این گروه سطحی خواهد بود. در برخی نوشته‌های پیشترتان می‌توان مشاهده کرد که در گذشته الگوی پیشرفت غرب از سوی شما زیر علامت سؤال های پررنگی قرار داده شده بود. آیا گرایش و گزینش الگوی پیشرفت غربی، از نظر شما، هنوز هم نوعی غرب‌زدگی است؟

آشوری: همچنان که گفتم، من وضعِ تاریخی مان را هبوط از ”شرق” به جهانِ سوّم می بینم، و "هشیاریِ تاریخیِ" ما، در بنیاد، در چنین شرایطِ تاریخی-فرهنگی-روانی شکل گرفته است، یعنی ما زاده و پرورده‌ی یک زیست‌جهانِ پریشان ایم که پریشانی‌اش ناگزیر در ذهنیّت و رفتارِ ما بازتاب دارد. هرآنچه در چنین فضایی می گذرد، ناگزیر تقلیدی، بی ریشه، و ”غرب زده”  است. در این جا فرصتِ شکافتنِ این مفهومِ ”شرق ” و همچنین ”جهانِ سوّم”  نیست (در این باره رساله ی ناتمامی دارم که باید تمام اش کنم.) باری، مشکلِ اساسی جهانِ سومی ها دست یافتن به تکنولوژی و ساختار های اقتصادی و سیاسی مدرن است که در اصل در غرب پدید آمده و  جهانگیر شده است. از ژاپون گرفته تا سنگاپور و مالزی از این نظر کشورهای مدرن شمرده می شوند، زیرا به تکنولوژی و سازماندهی عقلانی مدرن دست یافته اند. ایران و ترکیه هم در حد خود به تکنولوژی و علمِ کاربردی دست یافته اند. اما جنبه های بنیادینی هست که نمی گذارد شکافِ میانِ انسانِ مدرن و پیشامدرن به آسانی پر شود، اگرچه امروزه بخشِ بزرگی از بشریت از نظرِ دست داشتن به علمِ کاربردی، تکنولوژی، و سازماندهی، مدرن به شمار می آیند.

من، چنان که می‌دانید، سالیانِ درازی ست که در باره ی زبان مطالعه می کنم و به آن می اندیشم. همین اندازه بگویم که فاصله ی زبانی میانِ زبان های پیشاهنگِ مدرنیت و زبان های دنباله رو آن، در قلمروِ علومِ انسانی و اندیشه ی فلسفی شکافی ست که به نظر نمی رسد هرگز به آسانی دست یافت به علمِ کاربردی و تکنولوژی، پرکردنی باشد. خلاصه بگویم و بگذرم که، کوشش من برای گشودنِ گره های زبانی مان و، همچنین، فهمِ حافظ از دیدگاهِ هرمنوتیکِ تاریخی و فرهنگی به یاری ابزارهای مدرنِ تحلیل و شناخت در علومِ انسانی، کوششی بوده است برای گذر از ذهنیتِ غرب زده ی روشنفکری جهان سومی--که خود گرفتارِ آن بوده ام— و یافتنِ توانِ اندیشیدن در قالب مدرن و جذبِ فهمِ تاریخی دیریابِ آن. به عبارتِ دیگر، ”غربی” شدن به این معنا. امیدوار ام این مثالِ شخصی، برای کسانی که با کارهای قلمی من آشنایی دارند، مرادِ مرا از گذر از وضعِ جهانِ سومی و غرب زدگی روشن کرده باشد و آن را خودستایی نشمرند.
 
تلاش: شما در گذشته هیچگاه جریانهای سیاسی ـ فکری که الگوهای دیگری را برگزیده بودند و به عنوان نمونه الگوی هندوستان، چین، یوگسلاوی یا اتحاد جماهیر سوسیالیستی شوروی سابق را در نظر داشتند، مثلاً «شرق زده» خطاب نکردید. هنوز هم کم نیستند کسانی که الگوهای مختلفی را تبلیغ می‌کنند. مثلاً پیروان راه گاندی در میان سرآمدان فکری ما کم نیستند. از این رو ممکن است این برداشت از دیدگاه شما پیش آید که اخذ الگو از اساس مردود نیست. آیا اصولاً چنین برداشتی از نظرات شما درست است؟

آشوری: مسأله ی من الگوبرداری برای دادنِ راهِ حل های سیاسی، اقتصادی، و اجتماعی نیست. من هم در دورانِ جوانی، در دورانِ دانشجویی در دانشگاهِ تهران و همان زمان که نقدِِ غرب زدگی را می نوشتم، از دیدگاهِ علومِ سیاسی و اقتصادی در پی فهمِ مسائل جهانِ سوّمی مان و الگوبرداری ها برای حلِ آن ها، از جمله از راهِ کوشندگی سیاسی، بودم. آن زمان، در نیمه ی نخستِ دهه ی چهل، من در "جامعه ی سوسیالیست های نهضتِ ملی ایران"، یا همان ”نیروی سومِ” نامدار، عضو بالاترین کادرِ رهبری آن بودم. امّا همان زمان هم، با همه ارادت و احترامی که برای رهبرمان، خلیلِ ملکی، و دلبستگی ای که به حزب مان و رفقای حزبی داشتم -- و همچنان دارم-- احساس می کردم که فضای زندگانی سیاسی و ایدئولوژی حزبی برای من فضای تنگی ست. به هوای بازِ آزادِ اندیشه نیاز داشتم. زیرِِ سقف ها مرا دچارِ تنگی نفس می کرد. به همین دلیل، به فلسفه روی آوردم و دستِ بخت مرا به پیشگاهِ یکی از شرورترین و ویرانگرترین، امّا همچنین سازنده ترین و یاری کننده ترین فیلسوفانِ جهان، فریدریش نیچه، کشاند. من، در دلِ همه ی بحران ها و زیر-و-زبر شدن های اجتماعی و سیاسی، با پیگیری ای که امروز، در این روزگارِ پیری، به چشم ام شگفت می نماید، سی سال صرفِ ترجمه ی چهار کتاب از او کردم و بالاتر از همه ترجمه ی "چنین گفت زرتشت" را به زبان فارسی هدیه کردم، که برای من یک ”اودیسه”ی اندیشه و زبان بود. امّا او هم دست مرا گرفت و یاری کرد تا بتوانم به مسأله ی خود و جایگاهِ تاریخی خود — جایگاهِ تاریخی روشنفکری جهانِ سومی -- بیرون از فضای کین توزی بیندیشم و بکوشم تا از چاله یا چاهِ هبوط ”از شرق به جهانِ سوم” به در آیم. در این سلوکِ فلسفی مرشد-ام به من آموخت که، ”همان شو که هستی!” ناسازه ی شگفتی ست این که کسی چه گونه می تواند همانی بشود که هست؟ چه گونه می تواند خود را به فریب و دل خوش کُنَک وانگذارد، بلکه گام به گام، با آزمودنِ خود، توانمندی های واقعی خود را بشناسد، بپروراند، و پدیدار کند؟ باری، این جا نیز باید سالکِ طریقت بود یا شد تا معنای این سیر-و-سلوک را فهمید.

می بینید که به جاهای بسیار حسّاس و باریکی رسیده ایم که شرحِ آن هرگز آسان نیست. بگذریم. و امّا، باید بگویم که، مشکلِ من یک مشکلِ فلسفی ست. و آن اندیشیدن به سدهای دست یابی به افق های اندیشه ی مدرن در شرایطِ فرهنگی-روانی-زبانی هبوط ”از شرق به جهانِ سوّم” است. اندیشیدن به مسأله ی زبان در جهانِ ما برای دست یابی به افقِ ”زبانِ باز” یا کوشش برای فهمِ هرمنوتیکی حافظ و کارهای دیگر، از جمله تألیفِ فرهنگِ علومِ انسانی، همه در این جهت است. الگوبرداری سیاسی و اقتصادی کارِ اهلِ تخصص در امورِ سیاسی و اقتصادی ست و کارِ من نیست.

تلاش: ما همیشه به خوانندگان خود توصیه کرده‌ایم برای درک عمیق‌تر و داشتن نگاه جامع در باره نظرات اهل فکر و قلم‌مان باید همه ی نوشته‌ها و آثار آنها مورد مطالعه قرار گیرند. در مورد شما هم به طبع همین توصیه را داریم. به نظر ما نوشته‌های شما را چه در گذشته و چه امروز نمی‌توان تنها از منظر جدال با غرب یا گرایش به تمدن و فرهنگ آن مورد توجه قرار داد. هرچند نمی‌توان همچنین این جسارت را نداشت و از ذکر این برداشت نیز خودداری کرد که مدت نسبتاً طولانی در میان این دو رویکرد سرگردان بوده‌اید. اما از این قضاوت که بگذریم، یک هسته اصلی، یک پیش‌شرط مقدماتی را نظرات شما همواره برای وارد شدن به این موضوع با خود حمل کرده است. و آن مسئله شناخت است. شناخت و البته شناخت علمی در دو حوزه: در درجه ی نخست شناخت از خود، از جامعه و از تاریخ خود، و دیگر شناختِ الگوی مورد نظر. آیا این امر کلید رمز فاصله گیری ما از «غرب زدگی» یا هر «- زدگی » دیگری است؟

آشوری: بله، نکته همین است: شناخت! علم! امّا شناختِ چه کس از چه چیز؟ علمِ چه کس به چه چیز؟ در حوزه ی تکنولوژی و علومِ کاربردی هیچ مشکلی نیست، اگر که ابزارهای آموزش فراهم باشد. پزشک و مهندس خوب در جهان سوم هم کم نیست. القاعده هم نشان داد که مهندس های توانایی در خدمت دارد که می توانند پروژه ی هولناکی مانند ”یازده سپتامبر” را با دقتِ مهندسانه اجرا کنند. اما مشکل در حوزه ی علومِ انسانی ست. زیرا این جا انسان است که به انسان می اندیشد. علوم انسانی و فلسفه ی وابسته به آن در ژرفنا ”خوداندیشی” ست. اندیشه ی بازتابشی (reflexive) ست، که بر خود نور می افکند.  این جا به ذهنیتی نیاز هست که بتواند همه ی عاطفه های خود را، تا آن جا که شدنی ست، در کنترل داشته باشد و بی ترس ”خوداندیشی” کند. انسانِ مدرن با بیکن و دکارت و کانت و هگل و مارکس و نیچه و فروید و... توانسته است، با ساخت-و-پرداختِ زبان، در قالبِ مفهوم های جهان روا (universal) ”خوداندیشی” کند و شناخت شناسی و تاریخ شناسی و جامعه شناسی و فرهنگ شناسی و روان شناسی و زمینه های دیگر را پایه ریزی کند. و نه تنها طبیعت که خودِ انسانی خود را نیز به اُبژه ی علم بدل کند. امّا دنیای مدرن در شرایطی این دست آوردها را داشته که با ویران کردنِ بنیادهای انسان شناسی قرونِ وسطایی با ابزارهای فهمِ عقلانی، خود را در قله ی آزادی عقلانی یافته و برای شناخت به همه سو یورش برده است. از جمله بخشِ بزرگی از بشریت را، که در وضعِ پیشامُدرن به سر می بردند، از راهِ جهانگیری و کولونیالیسمِ خود، برای شناخت شان، به اُبژه ی علومِ انسانی خود بدل کرده است. و مردم شناسی و شرق شناسی را پایه گذاری کرده ست. و امّا انسانی که بر اثر کنشِ انسان مدرن، به برداشتِ من، در وضعِ هبوط ” از شرق به جهانِ سوم” قرار گرفته، چه گونه می تواند به وضعِ خود خودآگاهی علمی و فلسفی پیدا کند و به یاری آن از چاهی که در آن هبوط کرده به درآید؟ کوتاه کنم: با دانش اندوزی برگذشته از کین توزی (resentment) با گذر از غرب زدگی به سوی ”غربی” شدن با دلیری و روشن بینی تمام. برای گذار از غرب هم، چنان که آرزوی غرب ستیزانِ ما بوده است، نخست باید به غرب رسید. و این در ساحتِ اندیشه و زبان به-هیچ روی آسان نیست، بلکه کوششی جمعی می طلبد، به رغمِ همه ی اوضاعِ ناسازگار، امّا با رنج و ریاضتِ و پایداری و انضباطِ  بسیار، با گردن نهادن به ارزش های اخلاقی ضروری برای آن، در جهتِ هدفی روشن.

 تلاش: آقای آشوری با سپاس فراوان از شما.ه

http://ashouri.malakut.org/2009/09/post_63.html#more

https://newsecul.ipower.com/

بازگشت به خانه