بازگشت به خانه  |   فهرست موضوعی مقالات و نام نويسندگان

آبان   1387 ـ نوامبر 2008  ـ

پان ترکیسم؛ وزش باد شرقی از غرب

نگاهی به کتاب «پان ترکيسم و ايران»، نوشتۀ کاوه بيات

اشکان شیرازی

کاوه بیات مورخی است که طی سال ها تمرکز بر تاریخ معاصر با دغدغه مسایل قومی ایران می‌نویسد. این دغدغه دستمایه نوشتن تازه ترین کتاب او نیز شده است.

بیات در «پان ترکیسم و ایران» ایدئولوژی پان ترکیسم را از شکل گیری ریشه هایش در متصرفات آسیایی روسیه تا عثمانی پی می گیرد و در نهایت به این می پردازد که چگونه این ایدئولوژی ناسیونالیستی صورتی توسعه طلبانه به خود گرفت و چگونه نوک تیز توسعه طلبی خود را متوجه ایران و ایرانی بودن کرد.

یکی از مسایلی که بیات می کوشد از همان ابتدا بر آن تاکید کند این است که همین مفهوم "ایرانی بودن" و به تعبیری هویت ایرانی، در دوران معاصر اتفاقاً در مقابل هجوم ایده پان ترکیسم بود که خود را صورت بندی کرد.

کتاب دو بخش دارد. بخش اول آن روایت بیات از تاریخ ماجرای پان ترکیسم و شناساندن چهره ها و فراز و فرودهای آن است و در نهایت رودر رویی آن با ایران و فرجام این رویارویی در عهد پهلوی اول.

بخش دوم کتاب شامل گزارش ها و مقالاتی است که بیات به پیوست آورده است. این مقالات اغلب مهمترین مقالاتی هستند که بیات در پژوهش خود در بخش واکنش ایرانیان به پان ترکیسم به آنها استناد کرده است و آنها را واجد اهمیت تاریخی و نظری دانسته است. گردآوری این پیوست ها ارزش بیشتری به مجموعه داده است.

فصل نخست کتاب که "موج و صخره" نام دارد به این می پردازد که چگونه ناکامی توسعه طلبی های امپراتوری عثمانی از اواخر قرن هفده میلادی و رشته شکست های این امپراطوری در قرن بعدی در برابر اروپاییان، در اوایل قرن نوزدهم در نهایت به اصلاحاتی انجامید که به "تنظیمات عثمانی" شهرت یافت.

تضعیف عثمانی چاره جویی ها و واکنش هایی را از پی آورد که ترویج گفتار "اتحاد اسلام" یکی از برجسته ترین این واکنش ها بود. بیات نشان می دهد که چگونه ایدۀ اتحاد اسلام که در بخش های مختلف جهان اسلام با مرکزیت عثمانی ترویج می شد ـ در واقع چاره ای، در نهایت ناکام برای تقویت و تمرکز امپراطوری چند ملیتی، چند مذهبی و چندین زبانه عثمانی بود.

نشان دادن این که ایدۀ اتحاد اسلام در اصل نوعی پوشش برای تقویت سیاست های خارجی و داخلی عثمانی بود و در دوره های نخست شکل گیری پان ترکیسم نیز الگویی مشابه به کار رفت، از نقاط مهم کار بیات است.

در ادامه، بیات نشان می دهد که فعالیت های هویت خواهانه مسلمانان تاتار در سرزمین های تحت حکومت روسیه چگونه با تمایلات ترک گرایانه به وجود آمده در اواخر امپراطوری عثمانی پیوند خورد. او همچنین نشان می دهد که این ترک گرایی در ابتدا گرایشی "ادبی" و معطوف به مسئله زبان بود.

این گرایش سپس با توسل به نوشته های اروپاییان دربارۀ زبان و قومیت ترک که از ارزش های متفاوتی برخوردار بودند و برخی از حد کتاب های عامه پسند فاقد اعتبار پژوهشی فراتر نمی رفتند، مایۀ تبلیغات خود را فراهم آورد.

ترک گرایی با پیروزی سیاسی «ترک های جوان» در ۱۹۰۸ در سرزمین عثمانی صورتی رسمیت یافت و تدریس زبان ترکی در مدارس این سرزمین اجباری شد و ترک بودن نیز شرط استخدام در نظام اداری شد. پیروزی داخلی این ایدئولوژی آغاز رسمیت یافتن آن در سیاست خارجی ترک های جوان بود.

بیات نشان می دهد که در کشاکش جنگ نخست جهانی، ایرانیان در مجموع هنوز درک درستی از ابعاد این سیاست نداشتند و با وجود فعالیت های نظامی عثمانی در خاک ایران و تبلیغاتی که به پشتوانۀ همین حرکات نظامی صورت می گرفت، تنها بخشی از ایرانیانی که در عثمانی در تبعید به سر می بردند یا دموکرات های آذربایجانی در حزب شیخ محمد خیابانی بودند که، با داشتن "تجربۀ دست اول" از این مواجهه، ابعاد سیاست جدید را دریافتند و در برابر آن واکنش نشان دادند و کوشیدند تا دولت و روشنفکران و مطبوعات داخل ایران را نیز به این مسئله آگاه کنند. با این حال، هشیاری عمومی نسبت به این سیاست باز هم با تأخیر حاصل شد.

فصل دوم کتاب، با عنوان "آتش نهفته"، با شرح "غائلۀ روشنی بیگ" آغاز می شود که به نوعی سرآغاز این هشیاری عمومی بود: "در اواخر تیرماه ۱۳۰۲ روشنی بیگ، که در سال های جنگ جهانی اول نیز مدتی را در ایران سپری کرده بود، در مرکز ترکی اجاقی استانبول سخنانی ایراد کرد که بازتاب آن را در محافل مطبوعاتی و همچنین دوایر دولتی ایران، باید سرآغاز طرح و بحث گسترده موضوع پان ترکیسم در ایران دانست." (ص ۳۱)

روشنی بیگ در این سخنرانی توصیفی از وضعیت زبانی و قومی در ایران به دست داده بود که، بنا بر آن، زبان فارسی و آن چه او "قومیت فارس" می خواند در اقلیت شمرده بود و دشنام هایی به ایرانیان و زنان ایرانی داده بود و اصولاً وجود چیزی به نام ایران و پادشاهی ایران را هم زیر سوال برده بود.

سخنان روشنی بیگ با واکنش رسمی سفارت ایران در آنکارا و پس از آن با واکنش های متعدد و مختلف در مطبوعات ایران مواجه شد. پیگیری و اعتراض وزارت خارجه تا گرفتن عذرخواهی رسمی از دولت آنکارا پیش رفت. اما، در سوی دیگر، نویسندگان ایرانی با طیف متنوعی از واکنش ها، از پاسخ های منطقی گرفته تا واکنش های تند دشنام گونه، با این قضیه روبرو شدند ـ تا جایی که موضع گیری گروه اخیر نویسندگان باعث شد که دولت ترکیه که به موضع انفعالی رفته بود به اعتراض برآید.

زد و خوردهای قلمی اما از آن پس باز هم، با به میان آمدن چهره های دیگر مانند سلیمان نظیف در ترکیه و عارف قزوینی و وطنیه هایش، ادامه پیدا کرد. گذشته از اینها، ایده پان ترکیسم در قفقاز نیز چالشی در برابر ایرانیان برانگیخت ، نوشته های محمد امین رسول زاده سویۀ ایدئولوژیک ماجرایی بود که وجه عملی آن تا ترور نافرجام مایل تویسرکانی، مدیر مدرسۀ ایرانیان باکو، امتداد داشت.

نویسنده، در فصل سوم کتاب، به این می پردازد که همانطور که این درگیری های قلمی زمینۀ شناخت بیشتر ایدۀ پان ترکیسم را برای ایرانیان فراهم می کرد، به تدریج عمدتاً با پیشنهاد روشنفکران و نویسندگان مجموعۀ سیاست هایی برای دفاع در قبال آن نیز تدوین می شد.

در این فصل پایانی کتاب، بیات ابعاد مختلف سیاست های دفاعی را که مورد توجه نویسندگان قرار گرفت بررسی می کند و نشان می دهد که این موارد در واقع هر کدام به نوبۀ خود تعریف کنندۀ بخشی از آن چیزی بودند که باید آن را ایرانی بودن یا هویت ایرانی دانست.

اما نکتۀ اساسی بیات در پایان این فصل آن جا است که نشان می دهد همین تلاش های معطوف به شناخت و بازتعریف هویت ایرانی، درست از سوی دستگاه نظامی گرای رضا خان متوقف شدند و در دوران رضاخانی نه تنها فرایند اجرای سیاست های هویت بخشی تحت نظارت سازمان نظامی حکومت قرار گرفت و به نوعی تصلب انجامید، بلکه بسته شدن فضای اندیشه و تبادل افکار در دوران رضاخان خود تلاش های فکری که اساس سازندۀ سیاست ها بودند را نیز به پایان رساند.

به این ترتیب، برخلاف آن چه در مورد ناسیونالیسم رضاخانی تصور می رود، رویکرد استبدادی رضاخانی دقیقاً مولفۀ زندۀ اندیشۀ ایرانی بودن و محیط تبادل افکار در مورد آن را از میان برداشت.

مشخصات کتاب: پان ترکیسم و ایران، کاوه بیات، تهران: پردیس دانش، شرکت نشر و پژوهش شیرازه کتاب، ۱۳۸۶ (۲۴۷ + نه صفحه، ۳۶۰۰ تومان)

برگرفته از سايت بی.بی.سی:

http://www.bbc.co.uk/persian/arts/2008/11/081111_na_pan_turkism.shtml

https://newsecul.ipower.com/

بازگشت به خانه