بازگشت به خانه  |   فهرست موضوعی مقالات و نام نويسندگان

شهريور   1387 ـ   سپتامبر  2008

زمانی برای يادآوری، زمانی برای بازنگری

داريوش همايون

تا با حقيقت تاريخ خود روبرو نيائيم

بر آن چيره نخواهيم شد

و آن را پشت سر نخواهيم گذاشت

انقلاب اسلامی، و فرهنگ سياسی جامعه ايرانی بطور کلی، در شهريور 1367 (1988) با لحظهء حقيقت خود روبرو شد. هزاران جوان انقلابی پرشور، اعضای سازمان هائی در خون تعميد يافته، در سرداب های کشتارگاه هائی که زندان آنها بود، دسته دسته از دم شمشير انقلابی که در راهش از جان خود مايه گذاشته بودند گذشتند.

پس از دور اول اعدام های سراسری دست درکاران رژيم پادشاهی، از کارمند تا نخست وزير و از پاسبان تا ارتشبد، و بازرگان و صاحب صنعت و بهائی و يهودی و سنی؛ و پس از ترورهائی که بخش مهمی از رهبری انقلاب را قربانی کرد؛ پس از نخستين نبرد قدرت پيروزمندان انقلاب که با اعدام صد ها تن از بازندگان نبرد پايان يافت، و سيلاب خونی که در جنگ "مقدس" و دوران هشت ساله "نعمت الهی" خمينی هر خانواده ای را سوگوار گذاشت، منطق انقلاب تا پايان خونبار خود رفت. فداکار ترين انقلابيان، قربانيان اصلی خونخواری انقلابی شدند که برای ريختن خون صدها هزار تن تدارک شده بود و مرگ را به گفته بزرگ ترين شاعر انقلابی سرودی کرده بود. دو سوی اردوی مرگ در نبردی نابرابر، انقلابی را که با سوزاندن نزديک پانصد تن تماشاگران سينما رکس آبادان آغاز شد به مرحله ناگزيرش رساندند. داس مرگ پس از شکست خوردگان بر صف انبوه تر پيروزمندان گذشت. نوک تيز سرنيزه جنبش مسلحانه انقلابی، به چرخ گوشت هولناک اسلام سياسی خورد و در صحنه هائی که "شب کاردهای دراز" نازی ها را از جلوه انداخت به پاکسازی های استالينی نزديک شد.

    اين فرهنگ سياسی که در آن شب های فراموش نکردنی در برهنه ترين صورتی معنی واقعی خود را يافت، چنانکه در جای ديگری نوشته ام، با ورود ايران به عصر تجدد شکل گرفت. خشونتی که تاريخ ايران را پوشانيده است با برآمدن آفتاب مدرنيته در بالا پوش ترور و خشونت تا پايان، به عنوان ابزار سياست و مولفه اصلی برنامه های سياسی ظاهر گرديد. مشروطه خواهان صدر اعظم مخالف خود را ترور کردند و روحانی مشروعه خواه را به دار آويختند (رويداد هائی که هيچ مايه سربلندی آ انقلابی که از آن گذشته يکی از پاکيزه ترين انقلابات سده بيستم بود نيست؛) و رضا شاه راه خود را به قدرت از جمله با دست زدن به ترور مخالفان (برجسته ترين شان عشقی) هموار کرد و در اوج اقتدار که هيچ خطر جدی تهديد ش نمی کرد از تيمور تاش گرفته تا ارانی (دو تن از برجسته ترين ايرانيان سده گذشته) را در زندان کشت. کشته شدن زندانيان چه به عنوان بيماری و چه اقدام به گريز (چنانکه در پادشاهی محمد رضا شاه و ماجرای شرماور کشتن بيژن جزنی و هشت تن از همرزمان ش پيش آمد) امری پذيرفته بود. حتا اعدام های سراسری و بی چون و چرای شهريور1367 آن چنان بازتابی در مردم نيافت. جامعه ايرانی با فرهنگ کربلائی اش بيش از بسياری جامعه های ديگر می توانست خونريزی و کشتار را بپذيرد. هنگامی که مصدق، بزرگ ترين رهبر ملی و آزاديخواه ايران در مجلس بر سر نخست وزير فرياد می زد که خودم تو را خواهم کشت هيچ کس بهم بر نيامد. هنوز هم هيچ کس از آن رويداد که در حکومت های پارلمانی بی مانند است تکان نمی خورد.        

    کشتار شهريور 67/88 واپسين مرحله زورآزمائی دو نيروی سياسی بود که اگرچه ماموريت شان تفاوت داشت ــ جامعه بی طبقه توحيدی دربرابر جامعه بی طبقه توحيدی-سوسياليستی ــ در خصلت انقلابی خود تفاوتی با هم نداشتند. اين واقعيت را در فتوای خمينی به نابود کردن متحدان پيشين خود که منافقين می نامد بهتر می توان دريافت. او می نويسد "رحم بر محاربين، ساده انديشی است ... اميدوارم با خشم و کينه انقلابی خود نسبت به دشمنان اسلام رضايت خداوند متعال را جلب نمايند." اگر مجاهدين دست بالا تر را يافته بودند! تصورش هم پشت هر ايرانی را می تواند به لرزه اندازد.

    "خشم و کينه انقلابی" در گوش آن هزاران تنی که پياپی پشت به ديوار اعدام ايستادند طنين آشنا تری داشت تا پاسدارانی که زندانيان هنوز جان بدر برده، تيرهای خلاص شان را می شمردند. خمينی واژگان چپ انقلابی را در خدمت ارتجاع مذهبی گذاشته بود و چپ انقلابی بهای خونين بر تن کردن فرصت طلبانه ردای اسلام را می پرداخت. فاجعه شهريور آن سال، همچنانکه فاجعه های انسانی ديگر انقلاب "شکوهمند" بر خانواده های داغدار، بر تاريخ ايران، و (اميدوارم) بر وجدان جامعه سنگينی خواهد کرد ولی رويدادی بود با پيشينه دراز در تاريخ سياسی ايران و شرکت فعال و آگاهانه همدستان فاجعه و مسلم گرفته شدن از سوی هيئت سياسی polity. هردو سوی خط تيرباران در فضائی که سياست ها و روحيه گروه های فرمانروا به ساختن ش کمک می کرد برای آن لحظه سال ها کوشيده و بسيجيده بودند. خشم و کين انقلابی يکی بر ديگری پيشی جسته بود.

    بر گذشته افسوس خوردن بيهوده است و چرخ تاريخ را نمی توان برگرداند. گذشته بيش از همه به کار درس گرفتن می آيد؛ و هر چه درد بزرگ تر، درس بزرگ تر. شهريور 67/88 بزرگترين کشتار تاريخ خونين ايران نبود. ولی هيچ رويداد ديگری به آن اندازه پوچی absurdity خشونت را نشان نداده است: هنگامی که نمازگزاران پرستشگاه خشونت به کشتار هم پرداختند. همه انقلاب ها فرزندان (و پدران) خود را خورده اند، ولی "خدايان تشنه" انقلاب اسلامی از همه درگذشتند. نالازم ترين انقلاب تاريخ، برای پيروزمندان ش، نيمی از آنها، تلخ ترين نيز شد. آنهمه "روان های گسسته به تيغ" چگونه بيهوده خود و کشوری را تباه کرده بودند؟

    بر آن کشتگان هزار هزار، همه از جوانان برومند ميهن، می بايد افسوس خورد. آنها با فرهنگ و سياستی سالم تر می توانستند بجای پيام آوران و قربانيان خشونت در خدمت پيکار توسعه و نوسازندگی ايران درآيند؛ می توانستند بجای سازندگی از راه ويرانگری سراسری و سرنهادن بر آستان خداوندان تشنه خون و قدرت، به زنان و مردانی بپيوندند که چاره را در ساختن و باز هم ساختن می دانستند؛ می توانستند امروز بجای خاک شدن در گورستان ناشناخته ای که دژخيمان حزب اللهی از خانواده های سوگوار هميشگی دريغ داشته اند، کوشندگان جنبش آزادی و ترقی جامعه ايرانی باشند و آينده ای را که به گونه ای اشتباه ناپذير در انتظار ملتی پوينده و با استعداد بود نزديک تر گردانند.

                                                       * * *

    شهريور 67 می توانست در بازندگان به يک ارزيابی ريشه ای از همه فرايافت (concept) مبارزه سياسی بينجامد. ولی مانند تقريبا همه بازندگان بهمن 57 که فرصت ارزيابی را از دست دادند و هنوز می بايد بسياری شان را تکان داد که چنان انقلابی روی داده است، بزرگ ترين بازندگان فوران خشم و کين انقلابی دمی هم به انديشه چنان ارزيابی نيفتادند. مجاهدين خلق، در نام های گوناگونی که چون صورتک بر خود می گذارند، از آن فاجعه با خشم و کينه ای ژرف تر بدر آمدند. درسی که آنها گرفتند درس خون آشامی بيشتر بود ــ بايد بيشتر و زود تر کشت و اگر سلاح در دست نبود زبان را حربه کشتار گردانيد و خشونت را در گفتار و انديشه ريشه دار کرد و آدم ها را به ماشين های "شهادت" در آورد؛ بايد کشت و هر که را می توان به کشتن داد و به خودسوزی کشاند. ديگران، بيشتری، هنوز از مرحله عزاداری بيرون نيامده اند؛ ولی اگر نيک بنگريم 16 شهريور نه کمتر از خود 22 بهمن می تواند به يک باز انديشی ژرف در فرهنگ سياسی ايران بينجامد.

    چهار دهه پيش روشنفکران و جوانان ايران در صد ها هزاران شان، دست در دست حکومتی که يا می ترساند يا می خريد و در های دگرگشت (تحول) آرام را می بست، سياست را از معنی و کارکرد اصلی آن جدا کردند و بدان معنائی دادند که در انقلاب "شکوهمند،" که نه مهم ترين ويژگی اش ماه پيروزی آن بود، و نه مصادره شد، تحقق يافت. اما خشم و کين که روح چيره انقلاب بود درست خلاف طبيعت سياست است که برای همزيستی مردمان است؛ برای انداختن خشم و کينه و دشمنی در مسيرهائی است که به زندگی ياری دهد و تا آنجا که بتوان از ويرانی و خونريزی جلوگيرد. هدف سياست نابود کردن، اگرچه به بهانه ساختن، نيست. نابود کردن و کشتن را از واقعيت بشری جدا نمی توان کرد ولی بسيار تفاوت دارد که بدان به عنوان ضرورت و چاره آخر بنگرند يا اصل و هدف. آن جوانان و روشنفکران حق داشتند که هر نظری، بد ترين نظرها را، به وضع موجود ايران زمان خود داشته باشند. آنجا که به خطا رفتند نشاندن خشم و کين انقلابی بجای عمل سياسی بود. آنها تنها گروه انسانی در تاريخ نبودند که سياست را رمانتيک کردند؛ ولی انصاف بايد داد که هيچ گروه رمانتيک شورشی چنين شعر نازيبای الکنی نسروده است.

    من می دانم که اين گونه يادآوری گذشته ها، بسياری را در دوسوی طيف سياسی خوش نمی آيد؛ ولی تا با حقيقت تاريخ خود روبرو نيائيم بر آن چيره نخواهيم شد و آن را پشت سر نخواهيم گذاشت. گذشته را از پشت منشور بهره برداری سياسی ديدن، به معنی امتداد دادن آن است. به اين معنی است که امروز و فردا وظيفه دار ساختن گذشته اند. بن بست سياسی و انديشگی بخش بزرگی از طبقه سياسی ايران از همين روست؛ نمی تواند درست به خود بنگرد و واقعيت خود را بپذيرد. اما تا دير نشده است می بايد از توانائی خودمان در نگريستن به آئينه نيرو بگيريم. آنگاه ساختن آينده را نيز خواهيم توانست.  

    امروز ته مانده های خشم و کين در ته مانده های نسلی که اگر هنر کند تنها می تواند بدهی خود را به تاريخ  ايران بپردازد، هنوز در چنبر بحث هائی هستند که ادامه جنگ مرگ و زندگی با وسائل ديگر است. مرگ، هم اکنون سياست شان را در کام کشيده است و خود خبر ندارند؛ و زندگی در جوانه های فراوان انديشه ها و روحيه های نو، آنان را هر چه بيشتر به کناره ها می راند. مرده ريگ بهمن ها و شهريورها برای نسلی می ماند که اگر نجنبد جز آن دستاوردی نخواهد داشت.  پس از اينهمه خون ها که بر اين زمين عزادار ريخته شده است ياد آن شب های هولناک پيروزی نهائی نيهيليسم انقلابی، همه ما را می بايد به انديشه فردائی بيندازد که خون و خشونت از فرهنگ و سياست ما رخت بربندد، آسمان سرخ تيره ما که هيچ چيز در زير آن تازه نيست رنگی ديگر بگيرد. برای آنهائی که با چنان درس هائی در پشت سر هنوز زهر نفرت و کين خواهی می پاشند شانزدهم شهريورها فرصتی است که دمی به خود بيايند. آيا مشکل ما در جابجا کردن دژخيمان و قربانيان است؟ آيا اختلافات ما می بايد با نابودی يک و احتمالا هردو طرف فيصله يابد؟ راه ديگری برای مبارزه سياسی، نبرد برسر قدرت، و پيش انداختن خود و برنامه سياسی خود نيست؟

    زمان آن رسيده است که همه نيروهای سياسی به پيام ريشه کنی خشونت از فرهنگ و سياست بيمار ايران بپيوندند. دفتر اعدام و خونخواهی و انتقام را می بايد بست. لغو مجازات اعدام، پايان دادن به مقوله جرم سياسی، و اقليت به معنی تبعيض حقوقی، و اعلام اينکه پس از برکناری جمهوری اسلامی، اجرای عدالت از عنصر انتقام جوئی عاری خواهد بود نخستين گام ها برای رهائی مردم ايران از فرهنگ خونريزی و خشونت است که از عرصه حکومت تا خانواده را می بايد دربرگيرد. شانزدهم شهريور روز بيداری ما بر بيهودگی خونبار همه انديشه های مطلق گرايانه و حقمدار است. کسانی را که گلويشان از عربده های انتقام جوئی خسته نمی شود بايد واگذاشت که همچنان بر فاصله خود با ملتی که از جهان مردهء مرگ پرور آنان بيرون می آيد بيفزايند.

       نوامبر 2006

بازگشت به خانه