بازگشت به خانه  |   فهرست موضوعی مقالات و نام نويسندگان

ارديبهشت 1387 ـ   آوريل  2008

فرصت و چالش روشنگری ایرانی

داریوش همایون

ایران یک حکومت مذهبی است و بیشتر ایرانیان، هرچند هم مذهبی، به معنی «بجای آورنده» observant نباشند، پایبند خرافات بسته بر دین هستند که در درازای تاریخ از سوی توده های مردم پذیرفته و از سوی پایگان مذهبی و حکومت ها تشویق شده است. در جمهوری اسلامی کشاندن دین به سیاست که در دست رهبر و رئیس جمهوری کنونی به بالا ترین ابتذال خود رسیده از یک سو، و دامن زدن به خرافات از سوی دیگر، این ویژگی جامعه ایرانی را پر رنگ تر کرده است. سختی روزافزون زندگی، توده های مردم را از دینی که به نام آن چنین ناروائی های صورت می گیرد دور تر می سازد؛ و در همان حال احساس درماندگی، آنان را بیشتر به چنگ زدن در خرافات و غرق شدن در فرهنگ امامزاده و عزاداری می راند.

جمهوری اسلامی توانسته است به «دیانت ما عین سیاست ماست» در کامل ترین صورت خود تحقق بخشد و میراث مذهبی اش، هنگامی که در چاه های خودکنده سرازیر شود، ضعیف کردن دین، نابود کردن قدرت سیاسی آن تا چشم در آینده می تواند ببیند، و ژرف تر کردن باور های خرافی خواهد بود. این دو پدیده به ظاهر متناقض، فرصت و نیز چالش ایران است. گره تاریخی این ملت با بهره گیری از آن فرصت، و رویاروئی با آن چالش گشوده خواهد شد. روشنگری ایرانی که در سده نوزدهم آغاز شد و پس از یک دوره پیروزی قرون وسطا باردیگر با قدرت تمام به پیش می راند، خواهد توانست سرانجام ما را از کلاف سردرگم سیاست امامزاده ای و دین سیاسی و مصلحت اندیشی پوشیده در تقدس (ماهی خاویار یک روز حرام و روز دیگر حلال) بدر آورد.

این روشنگری ایرانی بسیار بیش از آنچه خود دریابیم ژرف و نیرومند است. ریشه های زرتشتی، میراث سه سده زرین ایران (دهم تا دوازدهم) که رنسانس کوچک سده دوازدهم اروپا از آن برخاست، و خوان رنگین فرهنگ غربی که بر همگان گسترده است و ما آسوده تر از تقریبا همه جهان سومی ها می توانیم در کنارش بنشینیم (ایران همواره همسایه دور آن فرهنگ بوده است) کار را بر مردم ما آسان می کند. اگر عوامل منفی سیاسی نمی بود، ما از ژاپنیان بهتر می توانستیم اروپا را در ظرف ایرانی بریزیم. هیچ ظرف غیر اروپائی به اندازهء ما (آنچه از دستبرد مذهب چیره بر سیاست بیرون است) آمادگی ندارد.

اسلام و تعبیری که ما از اسلام داشته ایم سیاست و فرهنگ ما را به مقدار زیاد شکل داده و با این جای بزرگی که در زندگی ملی ما داشته، گفتمان تجدد را ناچار زیر سایه خود گرفته است. بیش از صد سال، پرسش بزرگ ملی ما همین بوده است: نقش مذهب در واپسماندگی ما چیست و با آن چه باید بکنیم؟

دین اسلام مسلما گشوده بر تجدد نیست. فرایافت های توکل و مشیت، فرد انسانی را از اراده آزاد بی بهره می کند؛ از او موجودی می سازد تسلیم سرنوشت، که هر لحظه اش به اراده مستقیم خداوند بستگی دارد، خداوندی که او را، شخص او را، برای پرستش و فرمانبری خود آفریده است و حساب هر کمترین کار ها را دارد. حتی کفر و ایمان او نه دست خودش، بلکه خدا خواسته است. اسلام دین حقوق نیست دین تکالیف است (تنها مومنان حقوق محدودی دارند و زنان از آن هم کمتر). انسانی که رفتن او به بهشت یا دوزخ نیز تقدیر شده است، با سلسله دراز باید ها و نباید ها سر و کار دارد. چه، باید ها و نباید هائی که در کتاب آمده است و چه آنها که دویست سالی پس از مرگ پیامبر به نام حدیث نبوی از گفتار و کردار او گردآورده اند و افراد و اجتماعات در هر جا و تا پایان جهان می باید بر روال آنها زندگی کنند.

کار شیعیان البته ده ها بار دشوار تر از بقیه مسلمانان است. یک هزارم احادیث گردآمده در بحار الانوار که خمینی بنیادگرا می گفت همه درست هستند، بس است که زندگی همه اجتماعات انسانی را در پلشتی ایران فتح علی شاه و شاه سلطان حسین غوته ور سازد.

اسلام به انسان چنان که هست می نگرد ــ موجودی که با همه تعارفات«خلیفه خدا بر روی زمین»جز بنده ای نیست و نه می تواند و نه حق دارد روی پای خود بایستد. راه او را، گاه تا جزئیات زندگانی، پیش پایش گذاشته اند و سخت ترین کیفر ها را برای بیرون رفتن از آن هشدار داده اند. بزرگ ترین دستاورد او در زندگی این جهانی (آنچه حقیقتا دارد) فراهم آوردن توشه آن جهانی است (آنچه تنها به نیروی ایمان باور دارد.) اکنون همه اش دنباله، و تا جائی که بتوان، تکرار گذشته است. چشمان او همواره می باید به دهان مراجعی باشد که پیشینه ها را باز می گویند. اگر آن مراجع با او همچون گوسفندان رفتار می کنند شگفتی نیست. در کجا او را دارای خرد مستقل نقاد شناخته اند؟ کجا به او حق شک کردن و از راه پدر و مادر و اجتماع و امت بازگشتن داده اند؟ او به جهان آمده است تا فرائض را بجای آورد. حتی نیکی او نیز فریضه ای است برای رضایت خداوند (یا ابوالفضل). با چنین فلسفه زندگی هیچ تصادفی نیست که به گفته ژنرال مشرف، در آن سال ها که آرزوی آتاتورک شدن داشت،«چرا هر کشوری فقیر تر و واپسمانده تر است اسلامی است؟» امروز البته با پدیده های تازه ای در ترکیه و آن سوی خوشبخت تر خلیج فارس سرو کار می یابیم که نیازمند گفتار دیگری است.

برخلاف اسلام، مسیحیت در گفتار و کردار مسیح و نه کلیسا، مانند آموزه (دکترین) های زرتشت و نه مغان، نزدیکی بنیادی به پاره ای فرایافت concept های مدرنیته دارد و به رغم پایگان مذهبی خود، یک عامل برجسته در مدرنیته بوده است. مسیح حساب دین و حکومت را پاک از هم جدا می کند و نمونه مثالی نفی کلی خشونت است که رواداری (تولرانس) و دوری از تعصب و برابری همه آدمیان، گذشته از تفاوت های نژادی و زبانی و بویژه مذهبی از آن می آید: «همسایه ات را مانند خودت دوست بدار» (که از تورات آموخت.) او نه بر بتان و مشرکان، بلکه اطاعت بنده وار از مقامات، پایگان مذهبی باشد یا امپراتوری، می شورد و بهایش را بر صلیب می پردازد. خداوند او دوستدار انسان است و کاری به امر و نهی ندارد. به آسانی می توان او را از عرصه سیاست و حکومت، و باید و نباید های زندگی روزانه بیرون برد.

در پیام او باور به انسان نه چنانکه هست بلکه چنانکه می باید، نهفته است (هرچند این به پای زرتشت نمی رسد که هیچ کس نرسیده است). زندگی برتر از دلمشغولی های روزانه است: نه تنها از بهر نان. هر انسانی می باید بتواند خود را از محدودیت زایش و پیرامون و فرهنگ بالا تر بکشد. جامعه های مسیحی توانستند بر قرون وسطای خود، بر کلیسا و تفتیش عقاید و جزم مذهبی، بر ارسطو ی جامه کلیسائی پوشیده، چیره شوند زیرا «لوتر» به آنان آموخت که به بنیاد، به خود مسیح، بازگردند. بازگشت به بنیاد، چنانکه می بینیم، در همه مذاهب به چنان نتیجه ای نمی انجامد.

با این مقدمات، آیا می باید نا امید شد یا چاره را در ریشه کن کردن اسلام دید، چنانکه دلخواه پاره ای به جان آمدگان است که هر زمان از یک سر بام می افتند؟ ما نه نیاز به درآوردن ایران به مسیحیت داریم نه بازگشت به ایران زرتشتی. برای رسیدن به پاسخ درست تر می توان به تفاوت میان دین و نگرش دینی نگریست.

بازگشت به خانه